Adalet Ağaoğlu, SuperHaber’den Hülya Okur’a verdiği röportajda asıl ismi olan Fatma İyanet’ten Adalet Ağaoğlu’na nasıl döndüğünü, ilkokula nasıl başladığını ve ismini ve ‘Ağaoğlu’ soyadını neden sevmediğini anlatmıştı.
Adalet Ağaoğlu söyleşisinin bir kısmı şöyle:
Nallıhanlı tüccar hafız Mustafa Sümer’in kızısınız. Nallıhan’da ilkokuldan gayrı bir mektebin olmadığı yıllarda kız çocuğunu okutmak için Ankara’ya göç eden bu ailenin özverisi olmasaydı da Adalet Ağaoğlu olur muydunuz?
Evvelce Nallıhan üzere kazalarda lise ayarındaki mekteplere “rüştiye” deniliyormuş. Babam hem orada hem de diyanet mektebinde okuyor. Osmanlı devranında Rusça bile öğreniyor. Gelgelelim aileden kalma ipek kumaş dükkanı var. Babam kumaşları Bursa ve İstanbul’a götürüyor. İstanbul’un işgali sırasında çok fazla kumaş talebi oluyor ve babam çok çalışıyor. O devir ulaşım kolay değil benim babam at sırtında tren istasyonuna kadar gidiyor. Ve oradan trenle Nallıhan’a gidiyor. Mustafa Kemal Atatürk 1923’te Cumhuriyetin ilanından sonra 1933’te bir yasa çıkartıyor. Bu kanunda şöyle deniyor: Bütün aileler kız çocuklarını birinci mektebe gönderecekler, bunu yapmayan ana babalar mahpusa atılacak” O vakit 5 yaşındayım, 3 erkek kardeşin içerisinde tek kızı benim, nüfus kağıdım bile yok, 7 yaşında gösteriyorlar, böylelikle ilkokula gidiyorum. Annem gayrı kente gitmemi istemediği için 1938’de Ankara’ya taşınıyoruz, bütün eğitimim Ankara’da geçiyor. O yasa olmasaydı ben muharrir olamazdım.
Babanızın hafız olmasının sizin dünya görüşünüze, yazarlığınıza tesiri ne oldu?
Biz cumhuriyetin 2. kuşağı sayılırız. Ana ve babalar bu değişime kolay ayak uyduramazlar. Herkesi alışkanlıklarından basitçe vazgeçiremezsin. Biz Cumhuriyet unsurlarına nazaran yetiştirilen çocuklar olduğumuz için ana ve babalarımızı “gerici” görmeye başladık. Ben uzun vade ‘Babam Hafız’ demeye utandım. Sonradan anladım ki aptalmışız, asıl dram, romanlık dram onlarınki. Ani değişime ayak uydurmak kolay değil. Benim babam diyaneti eğitim aldığı halde bu değişime iyi ayak uydurmuş. Yeterli ayak uydurmuş ki beni okutabiliyor. Bunu biraz da anama bağlıyorum. Zira anamız Saraybosna göçmenlerinin kızı, ikisi elele veriyorlar. Babam birebir devranda ileri aşama miyoptu. Babamın tıraşını hamam tasında annem yapardı. Kravatını annem bağlardı. O denli yetiştirildik ki diyanetten bahsetmek bile ayıptı. Birinci romanımında Aysel’in babası Salim Beyefendisi; işinde, gücünde, namuslu bir adam olarak yazdım fakat asıl dramlarını yazamadım. Babam eski Türkçe biliyor. Babam camide namaz kıldırırken, aydın bir kişi aslında ama birden teğe cahil durumuna düşürülüyor zira Latin alfabesini konuşması kolay olmuyor, o denli bir dramlar var, kökten değişimler iyi lakin sabır istiyor. Geçen gün Atilla Dorsay bana geldi, ona dedim: ki Atilla biliyor musun, biz ana babalarımızı hiç anlamadık!. O yanlış anlamış, “sağken onlara bakamadık, yardım edemedik” diye anlamış. Ben halbuki Cumhuriyetin birinci kuşakları olarak ana babalarımızın dramını anlayamadık demek istedim.
Dramına derken, biraz da inancına mı sahip çıkamamış olduk öğretmenim?
Babam bizi hiçbir şeye zorlamadı. Babama hürmet duymanın nedenleri, birincisi eski terbiye almasına karşın değişimlere ayak uydurabilmesi. Kolay olmamıştır. Bunu çok sonradan anlayabildim. İkincisi hiç bir formda borçlanmadı, çok dürüst olmalı ki borç harcını görmedik, çok çalışkandı. Ben babamı sırtında kocaman yük taşırken de gördüm. Anama de çok bağlıydı.
Bir de size ilişkin tanımlamalara geçersek… Kimi vakit ‘entelektüel vicdan’ diye tanımlandınız, kimi vakit Cumhuriyetin sembol bayanları arasında sayıldınız. Can Yücel’in ‘Sen Türkiye’nin en şık kazasısın’ dediği bayan kendini nasıl tanımlar?
Biz Ankara’ya taşınınca eski bir Ankara meskeninde oturduk, o tarihte çok çocuklu konutlara verilecek konut yokmuş. Babam Nallıhan’daki her şeyi satıyor ve bir Yenimahalle’den İtalyan mimarı tarafından yapılan bir apartman alıyor. Lise talimimiz orada geçti. Tuvaleti bile alaturka değildi. Annem beni manava gönderdiği vakit manav bana: “Buyrun matmazel” derdi.
Bir de bu türlü sıfatım vardı diyordunuz yani.
Görünümüm itibariyle ana tarafıma (Saraybosna) benzemişim, ağabeyim de sarışındı, açık renk gözlüydü. Ben de açık kumral saçlıydım. Sonradan anladım sefaretler dışişleri tarafından olduğu için beni yabancı zannediyorlardı. Daima ‘matmazel’ diyorlardı bana. Tipim öyleydi herhalde. Nallıhan’da ilkokula giderken, çarşı esnafı gerimden: Adalet, nisavet, yaşasın millet! diye marş fiyatlardı. Çok ağlardım, ana ne olursun adım değişsin, “Ne olsun kızım?” derdi, ‘Neriman olsun’ derdim. Günlüklerimde de yazmışım herhalde. Her halde dansöz falan gördüm sahnede Neriman olsun istedim. (Gülüyor)
Adalet ismi çok manalı ve çok kıymetli pahaları simgeliyor, o denli kalması iyi olmuş öğretmenim.
Nüfus kağıdımda “Fatma İnayet” diye yazılıyor. Ankara’da ortaokulda bizi avluda sıraya koydular, okuyanlar okumayanlar diye ayırdılar, “Adalet” diye bir isim geçmedi, ben orada kalakaldım, meğer nüfus kağıdımda ebemin koyduğu isim olan Fatma İnayet yazıyormuş. Ondan sonra babam duruşma kararı aldırarak adımı Adalet’e çevirtti.
‘Adalet’ isminin yükünü mü taşıyamadınız, ağır mı geldi size?
Kocamın soyadı “Ağaoğlu” bana ağır geldi aslında. Sümer’di biliyorsun soyadımız bizim. Testle Ankara Radyosu’na girdim. Radyo oyunları yazarken ‘Adalet Sümer’ diye çıkıyordu. Evlendikten sonra “Ağaoğlu” oldum. Halim’i çok seviyordum, ayıp olmasın diye buna razı oldum lakin evlilik soyadını hiç sevmedim. Hele Adalet ile Ağaoğlu yan yana gelince iyice felaket oldu!
Niçin sevmediniz Ağaoğlu’nu? Büyüklenme tabiri olduğu için mi sevmediniz?
Zira bizim o denli bir sıfatımız yok, babam halk kişisi. Ağa oğlu falan değil. Yalnızca kumaş tüccarı olarak ticaret yapmış ileri gelmiş bir ailenin oğlu. Ağalar ‘sömürgeci’ demektir. Personelleri, ırgatları çalıştıran adama ağa deniyor. Babam personel üzere çalışan bir adam, yakışmıyordu. Hele ben ömrüm boyunca çalıştım, annem beni iyi bir konut bayanı olarakta yetiştirdi, annem titizdi, ben de çok titiz oldum. Memurken konutta misafirlere de bakınca annem; kabahat bende, ben seni bu türlü yetiştirdim, dedi.
Kitaplarınızdan ötürü intihar muharriri olarak da anıldınız. İntiharı istemiş ancak yapamadığını söyleyen biri olarak ilham kaynağınız hayat ile mevte olan eşit uzaklığınız mıydı? Bu psikolojiye sizi ne götürdü?
Yazarlığa Ulus Gazetesi’nde oyun oyunları yazmakla başladım. Fransız bayan mecmuasını alıyordum, kültür hareketlerine bakıyordum, yerli yabancı metinler yazıyordum, fakülte bitti radyoya imtihanla eleman ilanı üzerine girdim, ömrüm boyunca da çalıştım. 3 kardeşim vardı ve ben “Ben de varım” demeye getirdim galiba. Lisedeyken şiirler yazardım. Orhan Veli “Garip” kitabını birinci bana imzalı vermiştir. “Dev şair” diye yazmış. Benim iki meselem vardı, cumhuriyet aydınlarıyla çok uğraştım. Zira benim yazdıklarım kabul gördükçe bilhassa bayan müellifler tarafından bir ekip kıskançlıklarla karşılaştım.
İntihar hissine gelince, çaresizlik duygusu neden oldu. Çaresizlik hissine sık sık yakalandım. Mesela diğerine yardım edemediğim vakit çaresizlik duydum. Mahpusa girenlerin mahpusa girmeyi hak etmedikleri için çaresizlik duydum. Bu çaresizlik duygusu beni deva aramaya itti. Çağrışımlar bana çok yardım ediyor. Benim unutkanlığım yok. Çağrışımla bir şeyi yan yana getiriyorum. İntiharı yalnızca Türkiye için yazmadım, baktım ki Moskova dahil yurt dışında diğer müellifler intihar etmişler. “Bizde neden yok” dedim kendi kendime. Daha mı düşünüyorlar, daha mı az vicdan azabı çekiyorlar, diye düşündüm. Dışarıdan örnekler verdim. Ben fikir işlerken dışarıdan evrak de gösteriyorum. İntihar düşündüğüm devranlar oldu lakin “Ya beceremezsem ortada kalırsam” dedim.
Bir de sevdiklerinizi üzmek istemediniz.
Bir de o var, o çok değerli, çok iyi söyledin. Kimseyi üzmek istemedim.
Gösterim oyunu yazmaktan neden vazgeçtiniz?
Zira benim “Çatıdaki Çatlak” isimli gösterim oyunum devlet gösterimlerinde oynanırken birden teğe “sakıncalı” diye kaldırılıverdi, ondan sonra dedim ki, bizde kimse oyun oyunu okumuyor, ama oynandığı devir var oluyor. Onun için kendime, ‘Adalet, roman yaz, ona dokunsalar bile kalır’ dedim.
Selim İleri topluluğun hasta ettiği adamı anlatmıştı Melun’da. Yüzyıllardır değişmeyen, kendini tekrarlayan sıkıntılar için edebiyat yoluyla sunduğunuz reçete ne oldu?
“Aydın” diye kime diyoruz, bence aydın demek, niyetini açıkça söyleyebilmesine cüret edebilmek demek. Her şeyden evvel kendisi ile hesaplaşması gerekmektedir. Benim birinci romanım “Ölmeye Yatmak”, kendimle birinci hesaplaşmamdır. Ana babalarımız doğu-batı ikileminde büyümüş. Bir de bugünden daha iyi bir gelecek düşünüyorsak ona gerçek gitmek… Onun için dünü bilmek gerekiyor dünü bilmeden geleceği yapamayız. Dün ile bugünü yan yana getireceksin ki, geleceğe gerçek kapı açalım. Mesela Tarih Vakfı’nı bu fikir ile kurduk.
Edebiyatta aydın kimliği üzerinde çok baş yordunuz, bu sizin derdiniz oldu. Mahsusen aydınlar neden? Zira baktığınızda herkes munfasıl bir dünya, herkes farklı bir alem aslında.
Aydın kişi kendi içinden geçen mülahazayı korkmadan dışarı vurabilmeli. Gerçekten benim birinci romanıma “çok cesur” dendi. Benim bir çocuğum olsaydı tahminen bu kadar mert davranamazdım zira çocuğuma hayat vermem lazımdı, mahpusa girseydim çocuğuma ne olacaktı? Çocuğum olmaması beni hamasetli yaptı. Düzgün şeyler yaptıkça mükafatlar almaya başladım. Aydın sorunu başıma şöyle geldi: “Bir Düğün Gecesi” romanını yazdığım devir çok beğenildi ve yılın bütün roman armağanları ona verildi. 12 Eylül askeri darbesi oldu. O darbe içinde bir iftiraya uğradım. Ismi “yazar” diye geçen bir adam er çıktı. Ben gayrı bir müelliften kopya etmişim diye iftira attı. Benim kurduğum YAZKO Edebiyat Derneği’nin, YAZKO mecmuası vardı, orada bana sormadan, benim fikrimi almadan, bana iftira edenin yazısını yayınladılar. “Bunlar ne biçim yazarlar” dedim, “Bunlara aydın deniyor” dedim, bana iftira edene nasıl kucak açtılar, kişilerin kıskançlık hisleri öne geçebiliyor. Birinci romanım değil ki, ben neden kendime kıyayım? İşte o vakit aydın sıkıntısına kafayı taktım.
Değdi mi buna, bu yorgunluğa, savaşa değdi mi, bugün Türkiye’de gelinen noktada nasıl bir aydın profili görüyorsunuz?
Bana bu iftirayı atan var ya, o yılın edebiyat armağanları veren her bölgeye benim hırsız olduğumu bildirmiş, duruşmaya vermemi söylediler, duruşmaya vermedim zira darbe oldu, bürosu basıldı, evraklar alındı, “Eğer YAZKO’yu dava edersem bu sefer hain derler” dedim. Bana bu berbatlıklar epey aksi üzere övülmeye başladım. Zira ben burnumun dikine gittim. O denli düşündüm o denli yazdım. Çocuğum olsaydı bu kadar gözü pek olamazdım tekrar altını çiziyorum. Yasaklamalar nedeniyle müelliflerin birçok otosansüre başlıyor. Mesela AHİM’de barış davası hatasız olarak çıkıyor. O devir niçin Avrupa Birliği’nin kapısına gidiyoruz, “bizi de alın” diye. Fikir özgürlüğü kişisi bir haktır. Yurt dışında Helsinki Yurttaşlar Derneği kuruldu, savaş yasak, kimse savaşmayacak yalnızca barış için davet yapıyor, Avrupa’nın yanında Türkiye de imza attı ancak içeride o denli olmuyor. Senin üzere röportaja gelenler bana edebiyat armağanlarını nasıl aldığımı soruyorlar, ben başvurmadım, kimsenin sırtını da okşamadım, diyorum. Beni çöpe atmaya çalışan adam “Adalet Hanımın nerelerini okşadınız” diye yazdı. Bu bir hakaret. O devir o adamın mahpusa atılması lazım. Hakaret neye denir onu bilmek lazım. İftira hapisliktir. Bunların tarafı iyi seçilmeli. Şiddete başvurmadıkça herkes istediğini söyleyebilir. Kâfi ki şiddete başvurulmasın. Benim başıma er dipçiği ile gelmesin. Zira sivil halkın elinde oyundan öbür silahı yok. Onun için topluluğun üstüne silahla gidilmez.
SÖYLEŞİNİN TAMAMI
Gazete Duvar
