İsmail Beşikci Vakfı (İBV) tarafından Etkiniz AB Programı dayanağıyla yürütülen Türkiye üniversitelerinde Kürt çalışmaları alanında ortaya çıkan tabir özgürlüğü ve akademik özgürlüklere ait hak ihlallerinin izlenmesi ve raporlanması bahisli araştırma çalışmasının sonuçları yayımlandı. Raporda Kürt çalışmalarının 1990’lı yıllardan itibaren Türkiye üniversitelerinde kabul gördüğü, 2009 yılından sonra Kürtçe kısımlar açılmaya başladığı fakat tezlerde ve akademik yayınlarda sansürün ve otosansürün devam ettiği belirtildi.
ARAŞTIRMA İÇİN KÜRT VİLAYETLERİNDEKİ ÜNİVERSİTELER SEÇİLDİ
Rapora nazaran derinlemesine görüşmeler 2020’nin nisan ve mayıs aylarında gerçekleştirildi. Bu süreçte Mardin Artuklu Üniversitesi’nden 8, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nden 3, Bingöl Üniversitesi’nden 2, Muş Alparslan Üniversitesi’nden 2, Dicle Üniversitesi’nden 1, Munzur Üniversitesi’nden 1, Şırnak Üniversitesi’nden 1, İzmir ve İstanbul’da yer alan iki vakıf üniversitesinde 2 çalışan yahut geçmişte bu üniversitelerde çalışmış olan akademisyenlerle görüşüldü. Buna nazaran görüşmeciler yüklü olarak Kürt kentlerindeki üniversitelerden seçildi. Bunun nedenleri, bu üniversitelerde 2009 yılından itibaren Kürt Lisanı ve Edebiyatı/Kültürü ile Zaza Lisanı ve Edebiyatı Bölümleri’nin açılmış olması, bu üniversitelerin toplumsal bilimleri kapsayan kısımlarında çalışan birçok akademisyenin Kürt çalışmaları alanında çalışma yürütüyor olması ve bu üniversitelerdeki hak ihlallerinin açık bir formda görünür kılınması amaçlandı.
Görüşülen 20 akademisyenin 10’u Kürt Lisanı ve Edebiyatı/Kültürü ve Zaza Lisanı ve Edebiyatı Bölümleri’nde çalışan/çalışmış, geriye kalan akademisyenler ise Siyaset Bilimi, Sosyoloji, Tarih, Mimarlık, Antropoloji, Milletlerarası İlgiler üzere kısımlarda çalışan ve çalışmalarını yüklü olarak Türkçe ve İngilizce lisanında yürüten akademisyenlerden oluştu. Ankete 58 kişi katıldı. Ankete katılan 58 kişinin 32’si erkek 26’sı bayan. Ankete katılanların 30’u anadilini Kürtçe, 21’i Türkçe, 3’ü Kirmanckî-Zazaca, 3’ü Kürtçe-Türkçe, 1’i ise Hırvatça-Almanca olarak belirtti.
EN DEĞERLİ HAK İHLALLERİ ‘BARIŞ SÜRECİ’ BOZULDUKTAN SONRA YAŞANDI
58 şahıstan 43’ü anketin yürütüldüğü sırada rastgele bir üniversitede çalışmazken, ‘Türkiye hudutları içindeki bir üniversitede çalışmıyorlarsa bunu nedeni nedir?’ diye soruldu. Soruyu yanıtlayan 43 akademisyen, birçok akademisyenin eleştirel görüşleri nedeniyle, bilhassa de ‘Bu suça ortak olmayacağız!’ metnini imzalamaları münasebet gösterilerek 2016 sonrası periyotta üniversiteden uzaklaştırıldığını belirtti. Bu akademisyenler, en değerli hak ihlalinin ise 2015’te PKK ile devlet ortasındaki dialog sürecinin bozulmasının akabinde ve 2016-2018 yılları ortasında yürürlükte kalan OHAL periyodunda Kürt çalışmaları alanında çalışma yürüten isimlerin kıymetli bir kısmının Türkiye üniversitelerinden uzaklaştırıldığını söz etti.
BİRİNCİ TEZ: PKK, KÜÇÜK HARFLERLE KAYDEDİLMİŞ
Rapora nazaran YÖK’ün sağladığı tez data tabanına nazaran başlığının içinde ‘Kürt’ (Kurdish) sözü geçen birinci tez İngilizce ve ABD’deki bir üniversitede savunuldu. Bu yüksek lisans tezi 1993 yılında Adem Hakan Özoğlu tarafından savunuldu ve YÖK’e teslim edildi. Tezin yepyeni başlığı ‘Kurdish National Discourse: The PKK and the Pir Said Revolt (Kürt Ulusal Söylemi: PKK Pir Said İsyanı). Tezin isminin Türkçe çevirisine data tabanında yer verilmedi ve tezin özgününde ‘PKK’ büyük harflerle yazılmasına karşın YÖK bilgi tabanında ‘pkk’ bu biçimde küçük harflerle kayıt edildi. Bu yüksek lisans tezi tıpkı vakitte YÖK data tabanında, içinde PKK sözü geçen birinci tez. Tezin teslim edildiği üniversite ‘The Ohio State University/Yurtdışı Enstitü’ olarak kayda geçti.
AKADEMİK YAYINLARDA OTO-SANSÜR UYGULANDI
Ankette akademisyenlere hem Kürt ve Kürdistan bahisli tez, kitap ve akademik makalelerinde, hem de genel olarak derslerinde oto-sansür uygulayıp uygulamadıklarına dair sorular yöneltildi. ‘Derslerinizde otosansür uyguladığınızı düşünüyor musunuz?’ sorusuna 58 bireyden 37’si ‘Evet’ yanıtını verdi. ‘Kürt ve Kürdistan bahisleri ile ilgili akademik çalışmalarınızda (tez, makale, kitap, vs.) otosansür uyguladığınızı düşünüyor musunuz?’ sorusuna ise 58 şahıstan 41 kişi ‘Evet’ deyip akademik yayınlarda otosansür uyguladığını söz etti.
‘Kürtlerle ilgili olan yüksek lisans yahut doktora tezinizi yazarken yahut tez başlığınızı seçerken tez danışmanınız kimi kavramları yahut tabirleri sorun çıkarabilir münasebeti ile kullanmamanızı tavsiye etti mi ve/veya ihtarda bulundu mu?’ sorusuna yüzde 53.45’lik kısmı tez danışmanının sorun çıkarabilir münasebeti ile tezindeki kavramlara tavsiye yahut ikaz yoluyla müdahale ettiğini lisana getirdi. Raporda yazılan tezlerin değerli bir kısmının birçok çekince ve tasa ortamında tamamlanarak savunulduğunun görüldüğü, Kürt çalışmalarında sansür ve otosansür konusunun yalnızca OHAL sonrası periyoda mahsus olmadığı, bütün periyotlara ait genel bir sorun olduğun tespiti yer aldı.
‘KÜRDÜM’ DİYEN KIRMANCLARA (ZAZA) BASKI UYGULANIYOR
Öte yandan raporun dikkat çektiği bir öteki bahis ise, Zazaca konuşan ve kendini Kürt olarak tanımlayanlara yönelik baskılar. Rapora nazaran Zaza Lisanı ve Edebiyatı Kısımlarında Zazalık, Kürtlük ve Zazaca tartışmalarının baskılanması, Zazalar ile ilgili tartışmalar inkar ve asimilasyon siyasetleri kapsamında başladı. Rapora nazaran, kendilerini Kürt olarak tanımlayan Zazaların Kürt olmadığına ait argümanlar üretilerek akademide canlandırılmaya çalışıldı. Zaza Lisanı ve Edebiyatı kısımları yalnızca iki üniversitede, Dersim’deki Munzur Üniversitesi ve Bingöl’deki Bingöl Üniversitesi’nde bulunuyor. Kürt Lisanı ve Edebiyatı Bölümleri’nin yer aldığı öteki üniversitelerde de Zazakî-Kirmanckî-Dimilkî-Kirdkî olarak da adlanladırılan ve Türkçede Zazaca olarak bilinen dil/lehçe farklı bir ders olarak okutuluyor.
BEDİRXAN ALFABESİNİ KULLANANLAR KENDİLERİNİ KÜRT OLARAK TANIMLIYOR
Zazaca alfabe hakkında makalesi bulunan Mesut Keskin, raporda Bedirxan ve Jacobson/Ware alfabelerinin temel ayrışma noktası olduğunu lisana getirdi. Buna nazaran, bu iki alfabeden hangi alfabenin kullanıldığı tıpkı vakitte Zazaların Kürtlüğüne yahut Zazacanın farklı bir lisan olup olmadığına dair güçlü imaları da barındırıyor. Hem Keskin’in yazısında hem de görüşmecilerin belirttiği üzere Jacobson/ Ware alfabesini kullananlar Zazacayı farklı bir lisan, Zazaları da (ya da kendilerini) başka bir etnisite olarak görürken, Bedirxan alfabesini kullananlar Zazacayı yani Zazakî-Kirmanckî-Dimilkî-Kirdkî’yi Kürtçenin bir lehçesi, Zazaca konuşanları da (ya da kendilerini) Kürt olarak tanımlıyor.
DİCLE ÜNİVERSİTESİ’NDE KÜRTÇE OKUYANLARA KÜRTÇE TEZ YASAĞI
Öteki üniversitelerde olmayan ve Dicle Üniversitesi’nde Kürt Lisanı ve Kültürü Bölümü’nde ortaya çıkan en ehemmiyeti hak ihlali, kısımda Kürtçe yüksek lisans tezi ve doktora tezi yazımına müsaade verilmemesi ve Kürtçe tez yazımının 2017 yılında rektörlük tarafından yasaklanması…
Görüşmeciler Dicle Üniversitesi’nde Kürt Lisanı ve Kültürü Bölümü’nde bulunan yüksek lisans ve doktora programlarında bütün yazılı ve kelamlı imtihanların Kürtçe yapıldığını, hocalar ve öğrencilerin derslerde birbirleriyle Kürtçe konuştuğunu, doktora yeterlilik imtihanının dahi Kürtçe yapıldığını ancak Kürtçe tez yazımının yasak olduğunu ve bunun ısrarla engellendiğini lisana getirdiler. Hasebiyle birebir kısımda eğitimleri sırasında bütün dersleri ve imtihanları Kürtçe gerçekleştiren öğrenciler tezlerini Türkçe yazmak zorunda bırakılıyor. Ayrıyeten yüksek lisans tezlerini öteki üniversitelerde Kürtçe yazabilen doktora öğrencileri, doktora tezlerini Dicle Üniversitesi’nde Türkçe yazmak zorunda kalıyor. Raporda bu durumun da aslında hem kısım ve akademisyenler açısından, hem de öğrenciler açısından akademik gerilemeyi ve akademik özgürlükler üzerindeki baskıyı tabir ettiği belirtiliyor.
SİYASİ ATMOSFERE NAZARAN DÖNÜŞEN ÜNİVERSİTE: MARDİN ARTUKLU
Yükseköğretim alanında birinci kere Kürtçe kısım açıp ders veren kurum Mardin Artuklu Üniversitesi. Raporda buranın şimdiki siyasi konjonktüre bağlı olarak devletin, YÖK’ün ve rektörlerin oynadığı kısmi ‘özgürleştirici’ yahut epey ‘baskılayıcı’ rolleri göstermesi açısından kıymetli bir yere sahip olduğu vurgulandı. Buna nazaran Mardin Artuklu Üniversitesi’nin birinci rektörü olan Serdar Bedii Omay idaresinde farklı kısımlardaki akademisyenler ve özelde Kürt Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nün akademisyenleri görece daha özgür bir ortamda derslerini verip araştırmalarını yaptı lakin rektörün değişip yerine Ahmet Ağırakça’nın gelmesi var olan durumu bilakis çevirdi. Üniversite genelinde ve tekrar Kürt Lisanı ve Edebiyatı özelinde baskılar arttı, akademik ve söz özgürlüklerin kısıtlanmasına ve ihraçlara neden olan bir süreç yaşandığı.
2007’de kurulan MAÜ, kurulduğu birinci yılların politik atmosferini yansıtır biçimde, AK Parti iktidarının PKK’nin silahsızlanması gayesiyle Türkler ve Kürtler ortasında ‘İslam kardeşliği’ telaffuzunu ve bunun yanı sıra Avrupa Birliği’nin taleplerine ahenk siyasetleri ekseninde ‘çok kültürlülük’ ve ‘çok inançlılık’ telaffuzlarını deverana soktuğu bir devirde, iktidarın bu telaffuzlarını hayata geçirmeyi hedefleyen bir üniversite olarak kuruldu. Mardin’in başka Kürt kentlerinden farklı olarak Arap, Kürt, Süryani, Ermeni, Ezidi üzere etnik kümelerin da barındırıyor olmasından kaynaklı ona daha özgün bir rol biçildiğini söz edilen raporda kısmi özgür ve özerk olan üniversite yapısının, 2014 yılında Mardin’in mahallî güçlerinin, YÖK’ün ve devlet iktidarının ağır baskısıyla büsbütün ortadan kaldırıldığı anlatıldı.
MARDİN PİLOT KENT, MAÜ ÖNCÜ BİR ÜNİVERSİTE OLABİLİR MİYDİ?
‘Türkiye Üniversitelerinde Kürt Çalışmaları Alanında Yaşanan Akademik Hak İhlalleri’ raporunu hazırlayan Güllistan Yarkın’a, rapordan üç soru yönelttik.
2007’de kurulan Mardın Artuklu Üniversitesi, Mardin’in öteki Kürt kentlerinden farkı Arap, Kürt, Süryani, Ermeni, Ezidi üzere etnik kümelerin varlığını koruyor olması ona daha özgün bir rol biçti. Kısmi özgür ve özerk olan üniversite yapısı, Mardin’in çok lisanlı ve Kültürlü özelliği olması Türkiye’de Mardin bu manada pilot bir kent, MAÜ’de öncü bir üniversite olabilir miydi?
Öncelikle Kürt çalışmaları alanında yaşanan akademik hak ihlallerinin izlenmesini İsmail Beşikci Vakfı’na öneren ve bu araştırma projesini dizayn eden Dr. Derya Bayır’a bir kere daha teşekkür etmek istiyorum. Derya Bayır’ın çizdiği çerçevede Etkiniz AB’nin takviyesi ile İsmail Beşikci Vakfı tarafından bu proje hayata geçirildi. Umarım bu alanda gerçekleştirilen araştırmalar ve raporlar ileride artarak çoğalacaktır.
Mardin kenti tarihî ve mimari dokusuyla bölgedeki birçok kentten farklıdır. Mardin kentine tarihi olarak ana rengini veren Hristiyan kültürü, Ermeni ve bilhassa Süryani mimarlar tarafından yapılmış mimari eserledir. Lakin bugün kent merkezinde Ermeni ve Süryaniler soykırım ve katliamlar nedeniyle görünmezleştirilirken, Müslümanlardan oluşan Arap ve Kürt nüfusu Mardin kentinin hakim mahallî nüfusu haline gelmiştir. Öte yandan katliamlara karşın Mardin kenti sonlarındaki ilçe ve köylerde azınlığı oluşturan Süryaniler baskılara ve zorluklara karşın varlıklarını devam ettiriyorlar. Araplara, Kürtlere, Ermenilere ve Süryanilere ek olarak bu bölge tıpkı vakitte Ezîdîlerin de ana yurtlarından biridir. Êzidî tapınakları ve mezarlıkları hala bölgede bulunuyor ve az sayıda Êzidî de Mardin bölgesinde hayatına devam ediyor.
2000’li yılların sonu ve 2010’lu yılların başında sirkülasyonda olan ana siyasi telaffuz ‘İslam Kardeşliği’, bölgedeki öteki üniversitelerde hakim telaffuz olarak belirlenirken, MAÜ’de ‘İslam Kardeşliği’ne ek olarak ‘çok inançlılık’ ve ‘çok kültürlülük’ söylemi dah fazla öne çıkarılıyor. Ayrıyeten Mardin Artuklu Üniversitesi kurulurken Orta Doğu’daki birçok lisan ve kültüre dair çalışmaların yürütüldüğü, Orta Doğu’nun farklı bölgelerinden farklı akademisyenlerin çalışmalarını yürüteceği bir üniversite olacağı lisana getiriliyor. Bu süreçte birinci rektör Serdar Bedii Omay öncü bir rol oynuyor. Arapça, Süryanice ve Kürtçe derslerin verildiği Yaşayan Lisanlar Enstitüsü birinci kere bu üniversitede etkin olarak faaliyete geçiyor. Kürtçe tezler birinci kez bu üniversitede yazılıyor. Münasebetiyle Mardin Artuklu Üniversitesi Türkiye üniversite tarihinde ve Kürt çalışmaları alanında özgün bir yere sahiptir. Öte yandan raporda da belirttiğim üzere Mardin’deki birçok muhafazakâr kurum, üniversitenin kısmi özerk ve kısmi özgürlükçü siyasetlerinden epey rahatsız oluyor ve üniversite idaresine karşı kamusal alanda kampanyalar yürütüyorlar. Üniversitedeki kısmi özerk yapı, ‘çok kültürlülük’ yaklaşımı, akademik takımların belirlenmesinde liyakata ehemmiyet verilmesi ve üniversite içinde ayrımcılığa uğrayan kümelere dair paneller düzenlenmesi tenkit konusu oluyor. MAÜ Rektörlüğü ve rektörlüğün üniversiteye aldığı akademik takımların bir kısmı farklı nedenler münasebet gösterilerek 2014 yılından itibaren üniversiteden tasfiye ediliyorlar. Münasebetiyle sorunuzun son kısmına yanıt olarak söylersem Kürt çalışmaları alanı açısından MAÜ bilhassa Kürtçe tez yazımı ve Kürtçe öğretmen yetiştirme alanında öncü bir rol oynamıştır. Öte yandan 2014 sonrası periyotta bu alanlar birçok baskıya maruz kalmıştır. Mevzuyla ilgili okurlar, bu sürecin nasıl gerçekleştiğini ve yaşanan dönüşümleri raporu okuyarak öğrenebilirler. Bu husus raporda detaylı olarak ele alınıyor.
ZAZALAR İLE İLGİLİ RESMİ YAKLAŞIM
(Kirmanclar) Zazalar ile ilgili eski stratejinin akademide tekrar canlandırılmaya çalışıldığını belirttiniz. Eski strateji nedir onu biraz açar mısınız? Bu strateji neden artık tekrar uygulanmaya başlandı?
Zazaca olarak isimlendirilen lisanı konuşanlar uzun yıllar boyunca bu lisana kendi lisanlarında Kirmanckî, Dimilkî yahut Kirdkî diyorlar. Kirmanckî-Dimilkî-Kirdkî konuşan bireylerin Zaza olduğu ve bu lisanın Zazaca olduğu 2010 öncesinde yani Zaza Lisanı ve Edebiyatı Kısımları kurulmadan evvel ortaya atılmış argümanlardır. Raporda gösterdiğim üzere Zaza Lisanı ve Edebiyatı kısımlarında bu bahsin özgürce tartışılmasına alan açılmıyor ve bu hususta resmi yaklaşımın benimsenmesi isteniyor. Münasebetiyle üniversite dışında üretilen bu tartışmadaki tek taraflı yaklaşım, yani Zaza isminde Kürtlerden farklı bir etnik küme vardır ve bu şahıslar Kürtçe değil Zazaca olarak farklı bir lisanı konuşurlar argümanı üniversitelere sonradan taşınmıştır. Bu açıdan bu siyaset eski bir strateji olarak tanımlanabilir. Öte yandan raporda Kirmanckî-Dimilkî-Kirdkî konuşanların etnik kökenine giren bu tartışmalara fazla girmek istemedim. Aslında bu kısımda bu mevzu ayrıyeten pek tartışılmıyor. Raporda yüklü olarak üniversitelerde bu mevzu nasıl tartışılıyor, bu bahiste resmi görüşten farklı düşünen akademisyenleri bu tartışma ve yazım sürecinde seçtikleri alfabe nasıl etkiliyor ve üniversite idarelerinin bu bahisteki genel siyaseti ve farklı yaklaşımlara yansısı nedir sorularını ele aldım. Açıkçası bu tartışmanın ve alfabe konusunun raporda değerli bir temayı oluşturacağını ben de başlangıçta iddia etmiyordum. Tofan Sünbül ile bir arada yürüttüğümüz görüşmelerde Zazalık-Kürtlük konusu ve Zaza Lisanı ve Edebiyatı kısımlarında hangi alfabenin kullanıldığı tartışmaları bu kısımlarda hak ihlallerine neden olan temel tansiyonlu alan olarak ortaya çıktı. Görüşmecilerimiz bu bahis üzerinde çok durdular ve raporda ele aldığım bilgileri paylaştılar. Bu nedenle rapora bu türlü bir alt başlık koymayı ve bu mevzuyu öne çıkarmayı uygun buldum.
Dicle Üniversitesinde 2017’de Kürtçe bir tez yazılıyor ve bu tez, Dicle Üniversitesi’nde savunulmuş, YÖK tarafından kabul edilmiş. Birkaç ay sonra dersler ve imtihanlar Kürtçe olmasına karşın tezlerin Kürtçe yazılması yasaklanıyor. Bu yasak yalnızca Kürtçede uygulanıyor. Dicle Üniversitesinin bu tavrını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Dicle Üniversitesi’ndeki Kürtçe tez yasağını kamusal alanda birinci kere Selim Temo Temmuz 2020’de gündemleştirdi ve bu mevzuda geniş bir farkındalık yarattı. Akabinde bu mevzu birçok haberde yer aldı ve çıkan haberlerin akabinde Dicle Üniversitesi bir basın açıklaması yaptı. Bütün bu haberlerde ve Dicle Üniversitesi’nin basın açıklamasında 2017 yılında Dicle Üniversitesi bünyesinde Kürtçe bir tez yazıldığından ve bu tezin üniversite idaresi tarafından kabul edildiğinden ve ayrıyeten Kürtçe tez yazımını yasaklamanın yolunu açan yönetmelik değişikliğinden bahsedilmedi. Rapor çerçevesinde yürüttüğüm araştırma sürecinde ise 2017 yılında yazılmış olan tezle ilgili bilgilere ve yönetmelik değişiklikleriyle Kürtçe tez yazımının nasıl engellendiğine dair spesifik bilgilere ulaştım. Raporun en değerli katkılarından birinin Dicle Üniversitesi’ndeki Kürtçe tez yazım konusundaki uygulama ve yönetmelik farklarını açığa çıkarmış olması diye düşünüyorum. 13 Ocak 2017 tarihinde Kürtçe yazılmış olan bir tezi kabul eden Dicle Üniversitesi neden 4 Haziran 2017 tarihinde yönetmelikte bir değişiklik yaparak Kürtçe tez yazımını engelledi? Bu soru değerli bir sorudur. Bu değişikliğin “neden” yapıldığını ve neden yalnızca Dicle Üniversitesi’nde yapıldığını bu değişikliği yapan yetkililere sormak gerekiyor. Raporda bunun nedenlerini açıklamadım. Ancak bu uygulamanın keyfe tasa anti-Kürt ve anti-Kürtçe bir uygulama olduğunu düşünüyorum. Siyasi iktidar bu türlü bir talepte bulunmamış olmasına karşın üniversite idaresi keyfi nedenlerle bu türlü bir düzenlemeye gitmiştir diyebiliriz.
RAPORUN TAMAMI
Gazete Duvar
