DUVAR – Teorik Arkeoloji Kümesi – Türkiye (TAG), ‘kimliklerin’ tartışılacağı bir çevrimiçi konferansa hazırlanıyor. Davet metninde, “Geçmişte ve günümüzde bireylerin ve toplumların kimliklerini, kimlik çalışmalarında arkeolojik yaklaşım ve sistemleri tartışmayı hedefliyoruz” tabirlerinin yer aldığı konferans, 6-7 Mayıs tarihlerinde pandemi şartlarından ötürü Zoom uygulaması ile yapılacak.

Konferansın düzenleme komitesinden, Dilara Nil Çolak (Ege Üniversitesi), Ece Sezgin (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi), Melis Uzdurum (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) ve Sera Yelözer (İstanbul Üniversitesi) arkeolojide kimlik ve düzenlenecek aktiflik üzerine sorduğumuz soruları yanıtladı. ‘Kimlik derken sırf bölgesel ya da etnik kimliklerden değil; toplumsal cinsiyet, statü, hiyerarşi, güç, kişisel ve toplumsal farklılaşma üzere kavramlardan da bahsettiklerinin altını çizen Düzenleme Komitesi, kendilerini bu çalışmaya iten temel motivasyonu şöyle anlatıyor:

‘KİMLİK ÇALIŞMALARI ARKEOLOJİ İÇİN GÜÇ BİR ALAN’

“Teorik Arkeoloji Kümesi Toplantıları, belli bir sorun üzerine farklı araştırmaları değerlendirilebilmesi, bu sorunu çözmek üzerine geliştirilebilecek metotların ve kuramsal yaklaşımların tartışılabilmesi ve Türkiye’de arkeolojinin tenkidinin yapılabilmesi ismine kıymetli bir oluşum. TAG’ın Türkiye’deki birinci toplantısı 2013, ikinci toplantısıysa 2015 yılında olmuştu. Beş yılın akabinde TAG’ı biraz hareketlendirmek istedik.

Ana tema olarak belirlediğimiz “kimlikler” yaklaşık 35-40 yıldır dünyada çeşitli arkeolojik topluluklarda çalışılan bir bahis. Burada kimlik derken sadece bölgesel ya da etnik kimliklerden değil; toplumsal cinsiyet, statü, hiyerarşi, güç, ferdi ve toplumsal farklılaşma üzere kavramlardan da kelam ediyoruz. Kimlik çalışmaları arkeoloji için nispeten sıkıntı bir alan, kimlikler değişken, geçişken ve kesişen yapıda olabiliyor. Bu nedenle arazi çalışmalarından başlayarak araştırma soruları oluşturulması gerekiyor. Türkiye arkeolojisi özelindeyse bu tıp çalışmalarda önemli bir eksik var. Bu nedenle kimlikler konusunun artık tartışılmaya başlanması gerektiğini düşündük.”

‘İKİLİ TERSLİKLERE HAPSOLMUŞ YAKLAŞIMDAN UZAKLAŞMAK’

Davet metninde dikkat çeken bir öbür nokta da ‘Aydınlanmacı Batı fikir sisteminin kategorilerinden uzaklaşarak’ bahsi geçen kimlikleri incelemek: “Arkeolojide kimlik çalışmalarının tarihçesi, toplumsal bilimlerde yaşanan paradigma dönüşümlerinin bir izdüşümünü taşır. Günümüzde, toplumdaki farklı kategoriler ortasındaki kesişimleri, örüntüleri ve farklılıkları sorgulamaya başlayan arkeologlar, toplumsal cinsiyet, cinsiyet, cinsellik, yaş, statü, eşitsizlik ve hiyerarşi yahut güç üzere temaları Aydınlanmacı Batı fikir sisteminin kategorilerinden uzaklaşarak ele almaktadır” tabirlerinden yola çıkarak, Düzenleme Komitesi’nde bahsettikleri, ‘Aydınlanmacı Batı niyet sisteminin kategorilerinden uzaklaşmayı’ biraz daha açmalarını istedik ve bugünün arkeolojisinde bu uzaklaşmanın nasıl gerçekleştiğini sorduk:

.

“Uzun yıllar boyunca arkeologlar toplumları ‘Aydınlanmacı Batı niyet sisteminin kategorileri’ olarak tanımlayabileceğimiz, doğa/kültür, kadın/erkek üzere ikili aksilikler üzerinden açıklama eğilimindeydi. Lakin artık çok çeşitli kategoriler ortasındaki kesişimlere, örüntülere, farklılıklar ve çeşitliliklere odaklanan bir arkeolojiden bahsetmek mümkün. Bu da bu tıp ikili tersliklere hapsolmuş yaklaşımdan uzaklaşılması ile mümkün oldu.

Bugün Türkiye’de bu uzaklaşmanın ne kadar gerçekleştiği, bu uzaklaşmayı sağlayan çalışmalar yapan araştırmacılara karşın bunun ne kadar yaygınlaştığı biraz tartışmalı. Maalesef hala tekil gayretlerden kelam edebiliyoruz ve sıklıkla topluluktan dışlanmaya kadar gidebilen bir sıkışmışlık içerisindeyiz. Dünyada çok çeşitli arkeolojik yaklaşımlar, “arkeolojiler” mevcut. Buna örnek olarak, gerek disiplinin sosyo-politikasını etkileyen gerek üretilen arkeolojik bilgiyi ve yorumlamayı belirleyen “Batılı, beyaz, erkek” arkeolojinin eleştirisiyle doğan ve süreç içerisinde toplumsal bilimlerdeki paradigma dönüşümlerinden ve elbette siyasal alandaki gayretlerden etkilenerek siyah feminist arkeoloji, kuir arkeoloji üzere yaklaşımlarla çoğalan feminist arkeoloji, yerli halkların tecrübelerine odaklanan çalışmalar, geçmişte üretilmiş kolonyalist bilginin tenkitlerini verebiliriz.

Bu çeşit yaklaşımlar ekseriyetle disiplinin sosyo-politik bağlamlarına dair tenkitler ile doğmuş. Türkiye’de de bu uzaklaşmayı sağlayabilmek için öncelikle yapmamız gereken bu eleştirel yaklaşımı inşa edebilecek, kalıcı kılabilecek etik ve politik tartışmaları yaygınlaştırmak.”

DİSİPLİNLERARASI ÇALIŞMA, TARTIŞMA

Arkeolojinin, toplumsal bilimlerdeki kimlik tartışmalarına olan tesiri bir sır değil. Biz de bu katkıları sorduk. Ama tıpkı vakitte metodolojik farklılıkların tesirinin nasıl örneklendirilebileceğine dair sorumuza, ‘disiplinlerarası çalışmanın’ vurgulandığı cevabı aldık:

“Kimlik toplumsal, kültürel, ekonomik olarak farklı bağlamlarda, farklı devirlerde ve bireylerin ömürlerinin farklı döngülerinde değişen, dönüşen bir şey. İnsan tipinin uzak geçmişinden bugüne dek dünyanın birçok yerinde yaşamış farklı topluluklar hakkında bize bilgi sunan bir disiplin olarak arkeoloji de ortaya koyduğu datalarla kimliklerin kozmik ve değişmez olmadığını gösteriyor. Örneğin, günümüzde norm sayılan ve bizi özcü, tekçi bir dünyaya hapseden, ideolojik olarak dayatılan kimliklerin tarih boyunca her vakit var olmadığını; tıpkı devirde birbiriyle yakın coğrafyalarda yaşamış farklı topluluklar ortasında bile değişebildiğini, hasebiyle bizler için tek seçenek olmadığını gösterebiliyor arkeoloji. Bu açıdan, antropoloji ve arkeoloji üzere disiplinler, insan tecrübesinin çeşitliliğini göstererek kimlik çalışmalarına büyük katkı sunma potansiyeline sahip.

.

Metodolojik açıdansa, arkeolojik datada kimlikleri tanımlayabilmek her vakit zorlayıcı olmuştur. Bunu aşabilmenin bir yolu, farklı kimliklerin nasıl kesişebildiğini görebilmek. Dataya birden fazla vakit ‘aşağıdan yukarı’, yani datanın yönlendirdiği formda, farklı bilgi kümeleri ile karılaştırmalı olarak bakmak gerekli. Bununla birlikte izlenecek bir başka yol ise, toplumsal bilimlerdeki çeşitli yaklaşımlara açık olmak. Örneğin feminist teori, toplumsal cinsiyet teorisi, kesişimsellik, performans, habitus üzere çeşitli kavramlar bu cins bir mukayeseli bakışla elde ettiğimiz veriyi nasıl yorumlayabileceğimiz konusunda bize yol gösteriyor.

Bu sebeple TAG’ın üçüncü toplantısında da “kimlik” temasını arkeologların yanı sıra sosyologlar, antropologlar ve başka toplumsal bilimcilerle birlikte, disiplinlerarası bir bakışla tartışmak üzere bir dileğimiz var. Umarız bu davet arkeolojinin içinde ve dışında disiplinlerarası, eleştirel, bol tartışmalı bir karşılık bulur.

TAG KİMDİR?

Teorik Arkeoloji Kümesi – Türkiye, internet sitesinde yer alan bilgilere nazaran kendini şu halde tanımlıyor: “TAG’ın birinci toplantısı, 1979 yılında Colin Renfrew ve Andrew Fleming tarafından Sheffield, İngiltere’de düzenlenmiştir. O günden beri her yıl İngiltere’nin farklı bir kentinde bir ortaya gelen araştırmacılar arkeolojinin her boyutuyla ele alındığı, yeni kuramları, metotları ve bakış açılarını masaya yatırdığı TAG toplantılarında buluşmaya devam etmektedir. 2000 yılından itibaren İskandinav ülkelerinde Nordic-TAG ve 2008 yılından itibaren ise ABD’de TAG-USA ismi altında araştırmacılar tıpkı hedefle bir ortaya gelmeye başladılar. Son olarak Yunanistan’da da TAG toplantıları düzenlenmeye başlanmıştır.

Türkiye Teorik Arkeoloji Grubu’nun birinci toplantısı 2013 yılında İzmir, Ege Üniversitesi’nde gerçekleştirilmiş ve bu birinci buluşmada arkeoloji pratiğinde karşılaşılan meselelere odaklanılmıştır. TAG Türkiye’nin ikinci toplantısı ise 2015 tarihinde İstanbul, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi’nde gerçekleştirilmiştir. Toplantıda bu defa teorik arkeoloji bağlamında daha süratli bir yol kat etmeyi amaçlayarak dünyada teorik arkeolojinin gündeminde olan mevzulardan birine, ‘Arkeolojik Şeyler’e odaklanılmıştır.

Ortadan geçen beş yılın sonunda artık, TAG Türkiye üçüncü toplantısında, geçmiş ve günümüzdeki bireylerin, toplulukların kimlik(ler)ini tartışmayı, kimlik çalışmalarında arkeolojik yaklaşım ve usulleri masaya yatırmayı hedeflemektedir.”

Gazete Duvar