İstanbul’daki kimi yapılar, yalnızca kentimizin tarihi imgesine katılmakla kalmayıp, kültürümüzde de iz bırakmışlardır. Mesela, “Şemsi Paşa Pasajı” diye bir yer yoktur ancak bunun tekerlemesi vardır. Tiyatrocuların lisan alıştırması hedefiyle kullandığı birtakım tekerlemeler, çocukluğumuzun en komik anılarını bize bırakmıştır. Mesela “Bir berber, bir berbere, gel birlikte, Berberistan’da bir berber dükkanı açalım demiş” tekerlemesini söylemeye çalışan biri, şayet r harfini düzgün söylem edemiyorsa etrafındakiler gülmekten kırılır. Şemsi Paşa’nın tekerlemesi ise bugüne kadar ulaşarak, bu paşayı ebediyen tebessümle anmamızı sağlamıştır.
Şemsi Paşa’nın yaptırdığı bir pasaj yoktur fakat yaptırdığı bir külliye vardır. Üsküdar’da bulunan bu külliyenin ana yapısı Şemsi Paşa Camii’dir ve bu yapı topluluğu kıyıdadır. Tekerlemesi yüzünden, Üsküdar’da yanından her geçtiğimizde gülümsememizi sağlayan bu camiyi yaptıran paşa sıradan biri değildir. Müteferrikalığının akabinde Anadolu ve Rumeli Beylerbeyliği misyonlarını üstlenen Şemsi Paşa, sarayın sevilen ve güvenilen isimlerinden biri olmuştur. 1580’de tamamlanan külliyesi ise Mimar Sinan yapıtıdır. Klasik Osmanlı mimarisinin tüm Sinan periyodu özelliklerini küçük bir alanda bir ortaya getiren bu külliye, küçük bir mücevher üzere Üsküdar kıyısındaki dar bir alana konumlandırılmıştır.
Mimar Sinan yapıtı olduğu için ekstra dikkatle müdafaamız gereken bu cami ve külliye, aslında birçok badire atlattı. Şemsi Paşa Külliyesi’nin tüm yapıları, 1894 İstanbul Depremi’nde büyük hasar aldı ve 1895’te onarıldı. Vakit içinde harap olan külliye, 1940-1942 ortasında Sanayi-i Nefise’nin birinci mezunlarından yüksek mimar Süreyya Yücel (1903-1970) tarafından biraz daha ihtimamla onarıldı.
Alışılmış o vakitler, 2005’te eski cumhurbaşkanımız Ahmet Necdet Sezer imzasıyla çıkarılan “5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun” diye bir kanun olmadığı için, eski yapıtları çürümeye terk edip, akabinde yıkıp yerine yenisini yapmanın türel altyapısı yoktu. O vakitlerde, eski yapıları onarmaya ve muhafazaya çalışılıyordu. Eminönü’ndeki Vedat Tek yapısı Liman Han’ı pandemi vaktinde yıktıkları üzere, eskiyeni yıkıp yenisini yapmak amaçlanmıyordu.
1940’larda yapılan onarımda yapının büsbütün yok olmaktan kurtarılmasına çalışılmıştı, artık ise önüne dolgu yolu yapmak yerine yaya yolu yapmaktan bahsediliyor.
1940’lı yıllarda, Şemsi Paşa Camisi’nin minaresi yıkık, kubbeleri çatlak, üzerindeki kurşun kaplamalar çalınmış, dershanesi ve medrese hücreleri ahır ve ağıl olarak kullanılır durumdaydı. Şemsi Paşa Camisi’nin tamirini, çeşitli kaynaklarda belirtildiği üzere Atatürk emretmişti lakin onarımına onun vefatından sonra başlanabildi. Yüksek mimar Süreyya Yücel başkanlığındaki takım, üç yıl süren onarım çalışmasında, harim kubbesindeki çatlakları çıralı çam takozlarla kenetledi ve duvarların büyük kısmını yeniledi. Caminin batı köşesinde bulunan, kuralına kadar yıkılmış haldeki minare yine inşa edildi. Son cemaat yeri yine yapıldı. Epeyce sıkıntı koşullarda yapılan bu onarım, büsbütün aslına uygun ve gerçek olmasa da külliyenin hayatta kalmasını sağladı. Sonrasında birkaç sefer daha, müdafaa heyetlerinin onayladığı ve dikkatle uygulanan projelerle elden geçirilen cami, Boğaz kıyısının küçük mücevherlerinden biri olarak, vapurla önünden geçenleri selamlamaya devam ediyor.
2017’de İBB Lideri Kadir Topbaş devrinde caminin önüne dolgu yapılması gündeme geldiğinde birçok kişi buna karşı çıkıp bu projenin iptal edilmesini sağlamıştı. Mihrimah Sultan ve Şemsi Paşa Mescitleri üzere en değerli Mimar Sinan yapıtlarının bulunduğu tarihi bir semte Marmaray istasyonu kazmanın sakıncalarından kelam etmenin artık bir manası yok, olan oldu. Dolgu projesinin statik olarak yapıya nasıl bir hasar verebileceği konusunda merak ettiğiniz teknik bilgiler için, yüksek mimar restoratör Seda İtina Bilgili’nin Twitter sayfasına bakabilirsiniz.
Dolgu imalinden vazgeçilmesinin akabinde bu sefer caminin önüne 2,5 metrelik yaya yolu yapma projesi üretildi. Bir tarihi yapıtın özgün durumuna ziyan verecek bir projeyi ısrarla uygulamanın hangi kanunlarla çelişkili olduğu başka bir mevzu. Üsküdar’a dolgu yapmanın, Boğaziçi kıyı çizgisini bozan bir yaklaşım olması da bu hususa eklenir. 2017’de itirazlarla iptal edilen bir projenin neden öbür türlü bir tahlille yine uygulanmaya çalışıldığını anlamak nitekim mümkün değil. Orada bir yaya yoluna muhtaçlık mı var? Mimar Sinan bunu düşünememiş mi? Sanıyoruz ki bu yaya yolu fikri bir latife olmalı.
5366 sayılı ‘yıkalım, yerine istediğimizi yapalım’ içerikli bir kanun varken, yarın öbür gün Dolmabahçe Sarayı’nın önüne Formula 1 pisti yapmaya kalksalar… Bu da olur. Tıpkı Şemsi Paşa Mescidi üzere, denizin içine çakılan kazıklara oturan o saray binası yıkılırsa, nasılsa yıkıp yenisini yapabilirler. ‘Yıkalım, yerine istediğimizi yapalım’ zihniyetinin türel altyapısı mevcutken, İstanbul’un tarihi yapıtlarının özgün halleriyle korunmasını talep etmemiz aslında son derece beyhude hale gelmektedir.
Artık, bu saçma ve anlamsız yaya yolu uygulamasını yapmaya başlayanlara, yalı nitelikli bir caminin denizle ilişkisini keserek özgünlüğünü bozmaya kalkışanlara, “Ya sabır” diyerek, çocukluğumuzdan kalma o tekerleme cümlesiyle cevap verelim: Şemsi Paşa Pasajı’nda sesi büzüşesiceler!
Gazete Duvar
