İZMİR – Günümüzde her türlü materyalden yapılabilen oyuncakların geçmişi binlerce yıl öncesine dayanıyor. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte yaşadığımız çağda artık oyun kültürü zayıflasa da oyuncaklar, çocuklar için hala vazgeçilmez nesneler…

Koleksiyonerliğe çocuk kültürüyle ilgili hazırladığı bir proje sayesinde başlayan Zuhal Acarkan da 20 yıldır oyuncak biriktiriyor. Yaklaşık 300 adet oyuncağı bulunan Acarkan’ın koleksiyonunda, Osmanlı Devri ve günümüze ilişkin teneke, ahşap ve plastik oyuncaklar yer alıyor.

Zuhal Acarkan’la koleksiyonerliğe başlama kıssasını ve oyuncak dünyasını konuştuk. Atılması en kolay objelerin oyuncaklar olduğunu söyleyen Acarkan, “Çocuk oynamaktan vazgeçtiğinde, oyuncak gözden düştüğünde, yayıntı olmasın diye bahar temizliklerinde birinci atılanlar arasındadır” diyor.

Afacan oyuncak

‘OYUNCAKLAR İSTER İSTEMEZ İNSANI ÇEKİYOR’

Koleksiyonerlik öykünüz nasıl başladı?

Koleksiyonerlik öyküm, çocuk kültürü objeleri toplamakla başladı. Yani pek çok koleksiyoner üzere çocukluk yıllarından başlayan bir durum değildi. Natürel her çocuk üzere benim de koruduğum ve sakladığım birtakım objeler vardı. Çakıl taşlarım, pullarım, yolda giderken bulduğum ilgimi çeken kimi objeler, çikolata tellerim… Gel gelelim bunlara duyduğum ilgi hayranlığı geçmiyordu. Meğer koleksiyonerlik önemli ve karmaşık bir iş.

Bu durum Koleksiyonerler Kulübü’ndeki dostlarla tanışıncaya kadar sürdü. O sırada çocuk kültürüyle bağlantılı bir projenin peşindeydim. Başta oyuncaklar olmak üzere çocuk kültürüyle ilgili objeleri toplamaya, incelemeye başladım. Daha sonra İzmir Koleksiyon Kulübü’ne katıldım. Tanıştığım bireylerden yeni bir düşünme biçimi öğrendim, öğreniyorum. Oyuncaklar, çocuk kültürünün kıymetli bir modülü. İster istemez insanı çekiyor.

Şişirme plastik bebekler

Bir objenin oyuncak olması için aşikâr bir formu olması gerekli mi?

Kesinlikle belirli bir formda üretilmiş olması gerekmez. Düş gücüne giren, oynama emeline hizmet eden her obje oyuncaktır. Böylelikle düş gücüyle, kendi oyuncağını kendisi yaratabilmektedir çocuk. Mutfaktaki tepsi, tencere kapakları, oklava, dolaptaki terlikler, kız çocukları için anne giysileri birer oyuncak olabilir.

‘BAHAR TEMİZLİKLERİNDE BİRİNCİ ATILANLAR OYUNCAKLARDIR’

Bir koleksiyoner için oyuncak biriktirmenin zorlukları neler?

Oyuncak, çocuk oynasın diye alındıysa; çocuğun hevesi geçene kadar ya da çocuk şiddetine maruz kalana kadar vardır. Kimi çocuklar oyuncaklarını kırıp dökmekten hoşlanır. Bu davranışın temelinde merak ya da yaşadığı aksiliklerin dışavurumu olabilir. Her iki durum da bir koleksiyoner için can sıkıcıdır. Kimi oyuncaklar da örneğin bebekler, meskenin başköşesinde dokunulmazlığı olan bir süs eşyasıdır. Fakat atılması en kolay objelerdir. Çocuk oynamaktan vazgeçtiğinde, oyuncak gözden düştüğünde, yayıntı olmasın diye bahar temizliklerinde birinci atılanlar ortasındadır. Bu tavırlar koleksiyonerleri zorlar. Koleksiyon objesi bulmakta zorluk çekerler.

Gürel oyuncak

‘EYÜP SEMTİ İMPARATORLUĞUN OYUNCAK ÜRETİM MERKEZİYDİ’

Ülkemiz tarihinde en eski oyuncaklar Eyüp Oyuncakları… Tarihi süreç içinde Türkiye’de oyuncağın gelişimini anlatır mısınız?

Evliya Çelebi, Eyüp semtinde 120 adet oyuncakçı dükkânı olduğunu söyler. Bu türlü bir çarşının Eyüp semtinde oluşması tesadüf değildir. Zira Eyüp semti 17. yy’da bir cümbüş merkeziydi. “Tahta çıkma”, “kılıç kuşanma” merasimleri, “zafer kutlamaları” burada yapılmaktaydı. Çocuklar okula başlarken, sünnet olurken buraya ziyarete getiriliyordu. Ayrıyeten Eyüp Hazretleri’nin mezarının üzerindeki atlas örtünün eteği öpüldüğünde, türbedar okuyup üflediğinde, hasta ve huysuz çocukların şifa bulacağına inanılırdı. Ziyaretler bittikten sonra da çocuklara birer oyuncak almaları gelenektendi. Lakin bebek oyuncaklar bulunmazdı. Nedeni İslam dininde insan ve beşere benzeyen suretlerin yapılmasının yasak olması ile açıklanabilir.

Eyüp oyuncakçı çıkmazında bu oyuncaklar 450 yıl üretildi. İstanbul’un dini, ideolojik, birebir vakitte cümbüş merkezi olan Eyüp semti, bulunduğu yerin özelliği gereği oyuncak üretiminin sürekliliğinin sağlanabileceği bir pozisyondaydı. Oyuncaklar seyyar satıcılar aracılığıyla kentin her yerine götürüldüğü üzere kent dışında pazarlara da aktarılırdı. Hasebiyle Eyüp semti imparatorluğun oyuncak üretim merkeziydi.

Tahtadan, tenekeden, deriden, tüyden, topraktan aşı boyasından üretilen ucuz, herkesin alabileceği çeşitten oyuncaklardı. Çeşidi çoktu ancak ömürleri kısaydı. Teknolojik gelişime, ekonomik ve toplumsal değişimlere ayak uyduramayan Eyüp oyuncakçıları, 1921 yılında geçirdiği bir yangında kül oldu. Onca dükkândan sadece bir dükkân kurtuldu.

Eyüp oyuncak

‘EN DİKKATE PAHA ESER TENEKE OYUNCAKLARDIR’

1930’lu yıllarda yaşanan toplumsal değişimin oyuncak bölümüne yansımalarını nasıl görüyoruz?

Bu tarihte birinci oyuncak mağazası Beyoğlu Bonmarşesi, Pera’da, İstiklal Caddesi’nde açıldı. Böylelikle oyuncağın merkezi Eyüp’ten Beyoğlu’na kaydı. Giovanni Seognamilla ‘Beyoğlu oyuncakçıları’ isimli yapıtında “İstanbul’a oyuncak Beyoğlu’ndan girer” derken kastedilen buydu. Zira oyuncaklar Beyoğlu pasajlarında satılıyordu.

1930’lu yılların sonlarında yeni materyal, form ve tekniklerin kullanılmasıyla yeni bir devir başlar. Ulusal ekonomik gelişme ve sanayileşme atakları oyuncak üretimine de yansır. Yeni tasarım ve fikirler oyuncak dalında görülmeye başlanır.

Devrin en dikkate bedel eserleri ise teneke oyuncaklardır. Bu evrede irili ufaklı girişimcilerin yaptığı ahşap, kauçuk, plastik üzere materyallerle bebekler, toplar, kurmalı oyuncaklar, kurşun askerler üzere farklı formlarda oyuncak tasarım örnekleri görmekteyiz. Ayrıyeten daha evvel üretilmeyen bebek oyuncak üretilmeye başlanır. Bu yarı endüstriyel periyotta oyuncak üretim merkezi Eminönü ve Tahtakale’ye geçmiştir.

70’li yıllara kadar süren bu yarı endüstriyel periyot, 1973 petrol kriziyle sona erer. Petrol krizi, üretimin hammaddesi olan plastik hammaddesine erişimi engellemiştir. Yeniden tıpkı periyotta tehlikeli olduğu düşünülen teneke oyuncakların üretimi de yasaklanır. 1983 yılında liberal iktisada geçişle oyuncak kesimi canlanır. Ekonomik aktifliklerin ve hayatın liberalleşmesi ve globalleşmeyle oyuncak üretimi için uygun şartlar oluşur.

Fatoş oyuncak

‘OYUN KÜLTÜRÜ, ÇOCUK İSMİNE YARATILAN HER ŞEYDİR’

Her yeni oyuncak, çocuklar için yeni birçok oyunun oluşmasına imkân sağlıyor. Oyuncak ve oyun kültürü ortasında nasıl bir bağ var?

Oyuncak, oyun aksiyonunda kullanılan objedir. Örneğin, eline aldığı tahta kılıçla, sopayla savaşçı olur çocuk. Burada tahta kılıç ya da sopa bir oyuncaktır. Beş taş oynayan çocuklar için beş adet taş bir oyuncak olur. Yapma bebekler, tahta – teneke otomobiller, düdükler, üstüne giydiği Süpermen elbisesi ve gibisi şeyler birer oyuncaktır. Oyuncaklar var oldukları yer ve periyodun ömür biçimi, teknolojisi, coğrafik durumu ile ilgili bilgi verir. Oluşturuldukları yerin, vaktin özelliklerini yansıtır.

Kültür, bir toplumdaki özdeksel ve tinsel ögelerin tümüdür. Bu ögeler o toplumun nasıl bir toplum olduğunu, yapısını belirler. Oyun kültürü ise, bir alt kültür olarak, çocuk ismine yaratılan her şeydir. Bunlar ortasında oyuncaklar oyun kültürünün çok kıymetli bir ögesidir. Oyuncaklar var oldukları kültüre nazaran şekillenirken bize, o toplumla ilgili bilgi aktarır. Bunu bir oyuncakçı dükkanında da görebiliriz. Oyuncakçı dükkanları kendi içinde günümüz kıymetleriyle konusunda değerli fikirler verirler.

Soğanlı bebeği

‘KOLEKSİYONER OBJEYE MANA VEREN KİŞİDİR’

Gelecekte koleksiyoner olmak isteyenlere neler söylersiniz?

Koleksiyonerlik; gönül işi, sabır işi, merak işi. Koleksiyoner araştırmaya, arayıp bulmaya açık olabilmeli. Görünenin ardındaki gerçeği görmeye istekli olması, her hususta olduğu üzere neden, niye, ne vakit, kim sorularını bıkıp usanmadan sorması, objeyi anlamlandırmada faydalı olabilir. Koleksiyoner, objeye mana veren kişidir. Yarışmacı değil, birlikte çalışmaktan yana, paylaşımcı olursa iyi bir koleksiyoner olabilir.

Kumbara, Türkiye Emlak Kredi Bank

Gazete Duvar