Avrupa’da yaz aylarında belirginleşmeye başlayan doğal gaz krizi derinleşiyor. Doğal gaz fiyatlarının evreli olarak artışı krizin temel münasebeti lakin hem tüketimin artacağı kış mevsimine gerçek gelinmesi hem de krizin elektrik fiyatları başta olmak üzere üretim dalına yansıması daha büyük bir sarsıntı için alarm zili.
Avrupa’da doğal gaz fiyatları Ocak 2021’den bu yana yüzde 225 seviyesinde arttı. Buraya kadar durum doğal gazı ilgilendiriyor görünüyor. Lakin Avrupa’nın elektrik üretiminde doğal gazın hissesi ortalama yüzde 40-50 ortasında değişiyor, buysa elektriğin hammaddesinin zamlanması demek. Kelam gelimi kimi Avrupa ülkelerinde 1 MWH elektrik 100 Euro’ya yükseldi bile. Üstelik Almanya ile Fransa’da elektrik üretiminin bedeli son iki haftada yüzde 40 arttı. Bu durum hükümetleri alarma geçirirken İngiltere’de durum daha vahim. Elektrik üretiminde yaşanan fiyat artışı, elektrik şirketleri ve kimi kesimler için iflas demek. Ülkedeki üç elektrik şirketinin batma noktasına gelmesinin gerisinde da bu gerçek yatıyor. Üstelik badire öteki kesimlere de aksetmeye başladı. Yüksek elektrik tüketimine dayalı iş kollarında şimdilik iş yavaşlatma yaşanıyor, lakin durum bu türlü devam ederse fabrikalara kilit vurulması beklenebilir.
Avrupa’da ne oluyor? Karbon vergisi tartışması neden yine alevlendi? Milletlerarası Güç Ajansı neden “Rusya’ya arzı arttır” dedi? Rusya’nın bu krizden yararlı çıkma hesapları neyi içeriyor? Bu yazıda değinilen sorulara karşılık arayacağız.
NEDEN BU TÜRLÜ OLDU?
Avrupa’da doğal gaz tedarikinde darboğaz yaşanırken 2016’dan bu yana dünyaya LNG ihraç eden ABD’nin, doğal gazı daha çok içeride kullanıyor olsa da bir evvelki yıla nazaran ihracatında artış var. Pekala bu Avrupa’ya neden derman olmuyor? Sorunun cevabı uzak bir coğrafyada zımnî: Asya-Pasifik piyasası.
Avrupa, doğal gazı boru çizgileri ve LNG üzerinden tedarik ediyor. Asya Pasifik piyasasındaysa LNG neredeyse tek prosedür. Rusya’dan Çin’e giden Sibirya’nın Gücü, Çin’e Orta Asya’dan giden sınırlar yalnızca Çin merkezli ve hisseleri büyük fotoğrafta düşük. Örneğin Japonya, Güney Kore üzere ülkeler için doğal gaz LNG ile eş manalı denebilir. Değinilen bu ekonomiler, dünyanın en değerlileri ortasında ve üretim hacimleri yüksek, münasebetiyle güç gereksinimleri da. Dahası pandemi sonrasında ülkelerin taleplerinde artış var. Lakin diğer bir faktör daha var ki sistemi toptan sorgulamaya neden oluyor: Fiyat farkları.
Avrupa ile Asya piyasası ortasındaki temel farklardan biri LNG fiyatlarının Asya’da daha yüksek olması. Buysa azamî kâr peşinde olan doğal gaz tedarikçilerinin Avrupa’daki krizi es geçip Asya’ya daha fazla gaz satmaya itiyor. Örneğin Çin’in elektrik üretiminde kömürün hissesi yüzde 60. Çin birebir vakitte etraf dostu siyasetleri uyarınca kömür yerine doğal gaza yöneliyor. Bu yıl kuraklık nedeniyle elektrik üretiminin yüzde 20’sini karşılayan hidrolikte beklenen randıman alınamadı, buysa daha çok LNG alımına neden oluyor, yani Avrupa’ya daha az gitmesine. Sonuç olarak LNG piyasası dinamiklerine geçtiğimiz yıla nazaran Avrupa’ya yüzde 20 daha az gaz geldi. Emsal biçimde Hollanda ve İngiltere’de üretilen gazda düşüş var.
Avrupa’nın ikinci tedarik prosedürü olan boru sınırlarında da sorun var. Gazprom’un bilgileri incelendiğinde şirketin pandemi öncesine nazaran kıtaya daha az gaz sevk ettiği görülüyor. Örneğin bakım nedeniyle Yamal-Avrupa Hattı’nın kapasitesi üçte bir oranına düştü. Gazprom, Ekim’de Ukrayna üzerinden daha fazla gaz sevkiyatı yapmayacağını duyurdu. Norveç’te alt yapı ve bakım çalışması Avrupa’ya gelen doğal gaz oranını düşürdü. Özetle doğal gaz cephesinde Asya piyasasının Avrupa’yı saha dışına itecek güçte olmasına bir de Gazprom ve Norveç kaynaklı tıkanma eşlik etti. Lakin bunlar hala münasebetlerden kimileri, devamı da var.
RÜZGAR VE KÖMÜR İÇİN DE DURUM PARLAK DEĞİL
Öbür bir eza rüzgar için kelam konusu. Avrupa kıtasında elektrik üretiminde rüzgarın hissesi yüzde 10. Krizin derinleştiği İngiltere’deyse bu oran daha yüksek. İngiltere’de elektrik üretiminin yüzde 40’ı doğal gazdan yüzde 20’si rüzgardan sağlanıyor. Kuzeyde beklenen rüzgarın istenen sürat ve mühlet boyunca devam etmemesi rüzgardan umudun kesilmesine neden oldu. Örneğin Almanya’da rüzgar temelli elektrik üretimi şimdiden son beş yılın en düşük düzeyinde ve geçen yıla nazaran yüzde 50 azalmış durumda.
Avrupa’da doğal gazda darboğaz ve gibisi krizler karşısında kömür elektrik üretimi için kullanılan ikinci kalemdi. Fakat bu yıl bu denklem bu türlü işlemiyor. Öncelikli olarak Avrupa madenlerinin üretiminde düşüş var. Dahası ABD Yeşil Muahede uyarınca karbon emisyon oranı yüksek güç kalemlerinin tüketilmesinin vergisini artıyor. Bu türlü olunca kömür fiyatlarında artış yaşanıyor. Buysa kömürün alternatif olma ihtimalini azaltıyor. Böylelikle denklem başa sarıyor ve yine doğal gaza dönülüyor. Tam da bu noktada Milletlerarası Güç Ajansı (IEA) devreye girdi ve Rusya’ya davette bulundu.
ROSNEFT GAZPROM’A ALTERNATİF Mİ OLACAK?
IEA, Avrupa’daki tedarik külfeti uyarınca 21 Eylül’de Rusya’ya gaz arzını attırma daveti yaptı. Elbette IEA krizin tek sebebinin Rusya olmadığını biliyor. Lakin Rusya’ya davet için de kimi sebepleri var: Gazprom’un Yamal Avrupa Hattı’nın kapasitesini üçte teğe indirmesi, birebir devirde Kuzey Akım I sınırını bakıma alması, ekimde Ukrayna üstünden gaz sevkiyatını arttırmayacağını duyurması, Kuzey Akım II devreye girdiğinde eksiğin giderileceğini ima etmesi. Şirketin ısrarlı Kuzey Akım II vurgusu, gaz krizini Kuzey Akım II’nin faaliyete geçme müddetini kısaltma uğraşı olarak yorumlanıyor.
Öte yandan IEA’nın daveti Putin’in kritik bir karar verme sürecine denk geldi: Gazprom’un yetemediği yerde öteki bir Rusya şirketinin, Rosneft’in, gaz ihracatı yapması. Rusya’nın en büyük petrol şirketi Rosneft, son yıllarda doğal gaz projelerinde de görünür olmak uğraşında. Rosneft ile Gazprom ortasındaysa aslında alakalar pek iyi değil. İki güç devi, bir yanıyla Rusya’da iki politik eğilimin temsilcileri ve İgor Seçin liderliğinde şahin kanadı temsil eden Rosneft, uzun müddettir Gazprom’un gaz ihracındaki monopolünü kıramasa da esnetmek istiyor. Misal bir talebin Rusya Güç Bakanı Aleksandır Novak’ın Putin’e hazırladığı bir raporda yer aldığı biliniyor. Novak, Kuzey Akım II, Gazprom’un kurduğu yapıdan Rosneft’in bir yıl için 10 milyar metreküp gazı Avrupa’ya aktarmasını salık verdi. İçeride bu tartışma yaşanırken, Rusya tedariki artırabileceklerini ki bunun da hudut var, lakin daha değerliye satacaklarını söyledi. Özetle Rusya iki açıdan krizi kara çevirmeye çalışıyor: Kasasını oldurma ve Kuzey Akım II sürecini hızlandırma ve tahminen de Rosneft’i alana sürme.
Sonuç olarak Avrupa’da yaz başında barizleşen gaz krizinde şimdi iç rahatlatacak bir gelişme yok. Asya piyasasının talebinde de bir gerileme mevcut değil. Dahası bu kriz Avrupa içinde karbon vergisi tartışmalarını yine gündeme getiriyor. Rusya ‘krizden daha nasıl çıkarlı çıkabilirim’ hesapları yapıyor. ABD’li üretici daha yüksek fiyat veren Asya piyasası için yola koyuluyor. Şayet kış beklendiği üzere sert geçerse, insanların elektrik ve doğal gaz alma gücü sınırlanacak, konutlar hem buz üzere soğuk hem de karanlıkta kalacak. Buysa, aslında öbür büyük, ertelenmiş bir tartışmayı gündeme getiriyor: Güç üzere hayati bir kalemin fiyat artışında hududun gökyüzü olduğu bir piyasa dinamiklerine terk edilmesi. Piyasa aktörlerinin sırf siyasi ve ekonomik çıkar saikiyle hareket etmesi. Tahminen de bu kriz, kömüre uygulanan vergiyi değil, gücün bir insan hakkı olup olmadığını, büsbütün arz talep istikrarına bırakılıp bırakılmayacağı konusunda yalnızca Avrupa’ya değil, dünyaya bir fırsat sunar.
Gazete Duvar
