1970’lerde ‘piyasa sosyalizmi’ denilen ekonomik modelle Avrupa’nın en süratli gelişen kentlerinden biri olan Yeni Belgrad, tıpkı vakitte Soğuk Savaş devrinde dünya barışı davetlerinin en güçlü biçimde yükseldiği kentti. 1948’de Stalin ile yollarını ayırarak Doğu Bloku’ndan kopan Yugoslavya, ‘üçüncü yol’ ismi verilen kendine mahsus bir sosyalizm modeli uyguluyordu. Buna ‘özyönetim’ deniyordu. Yugoslayva Sosyalist Federasyonu’nu kuran Mareşal Tito, Soğuk Savaş periyodunda iki üstün güçten birini seçmeyi reddederek hem SSCB hem de ABD’nin politik ve ekonomik dayatmalarına karşı çıktı. Onun kurucusu olduğu Bağlantısızlar Hareketi, iki üstün gücün karşısında birleşen Üçüncü Dünya ülkelerinin Birleşmiş Milletler toplantılarında daima birlikte silahsızlanma daveti yapmasını sağladı. Türkiye NATO’ya üye olarak Soğuk Savaş’taki tarafını çok evvel seçtiğinden, Bağlantısızlar Hareketi’ne katılmadı. Bugün de mevcut olan Bağlantısızlar Hareketi’nin liderliğine 2019’da Azerbaycan seçildi. Bağlantısızlar Hareketi asla askeri bir güç olmadı, üye ülkeler ortak askeri operasyon yapmadı ve Yugoslavya’nın iç savaşla parçalanması sürecinde bu barışçı birlik, oradaki iç savaşı durdurmayı sağlayamadı.
2010 yılında Türkiye vatandaşlarının Belgrad’a vizesiz giriş hakkı elde etmesiyle kent, ucuzluğu sayesinde tanınan turizm destinasyonlarından biri haline geldi. Lakin vizelerin kaldırılmasının öncesinde iç savaşın yarattığı toplumsal travma çok besbelliydi. 2005’te o zamanki ismiyle Sırbistan-Karadağ Cumhuriyeti’nden vize alıp Novi Sad’da Tito’nun eski sarayının bahçesinde düzenlenen memleketler arası bir müzik şenliğine gittiğimizde, şimdi Türkiye’den gelenlere sıcak bakılmıyordu. O yıllarda tarihi yerleri dolaşırken, savaşı unutmamış olan yaşlıların karşı kaldırımdan endişe ve tiksintiyle ‘Turski’ diye bağırması, Sırp polisinin hudut kapısında bizi doruktan tırnağa arayıp bütün gece nezarette tutması kadar olağan bir durumdu.
TÜRKLER İNTİKAM ALACAK!
Temmuz 2005’te ülkeye trenle giriş yaptığımız anda Sırp polisi tarafından Belgrad’a giden trenden indirildik. Srebrenitsa Katliamı’nın 10. yıldönümünde Türklerin ‘intikam almak için’ bomba patlatacağına dair yapılan temelsiz bir ihbar yüzünden trenden indirildiğimizi şimdi bilmiyorduk. İngilizce bilmedikleri için şenlik tertibinin yolladığı basın davetiyesini anlamayan hudut polisine bizim medya ve reklam kesimi çalışanı olduğumuzu, vizemizin gerçek olduğunu ve şenliğe yalnızca röportaj yapmaya geldiğimizi kanıtlayabilmemiz lakin sonraki gün, İngilizce bilen bir Sırp yetkilinin ve Türkçe bilen Boşnak bir çevirmenin hudut kapısına gelmesiyle mümkün oldu. Bu saçma hadise yüzünden bir gün gecikmeyle şenlik alanına ulaştığımızda bomba ihbarı yapıldığını duyduğumuzda ise dayanılmaz huzursuz olduk. Aslında bütün gece, boş yere nezarette tutulmuştuk. Şenlik devam ederken bir yerde bir bomba patlasa Sırp polisi birinci iş olarak alandaki Türkiye vatandaşı müzisyenleri, organizatörleri ve bizi ‘olağan şüpheliler’ olarak görecekti. Neyse ki şenlik sırasında ve sonrasında hiçbir sorun yaşanmadı. Kent içine indiğimizde bu temelsiz ihbar yüzünden tedirginliğin devam ettiğini fark ettik: ‘Turski!’ Sokak ortasında öfkeyle bağıranlar bunu söylüyordu, Türkiye’den gelmiş olmamız potansiyel hatalı muamelesi görmemiz için kafiydi. Belgrad’da konsolosluğa uğrayıp kapıyı açan şahsa başımıza gelenleri anlattığımızda, “Dayak yemediğinize dua edin, geçenlerde buraya birisi yüzü gözü kan içinde geldi” yanıtını aldık. Özcesi Yugoslavya’yı parçalayan iç savaştan 10 yıl sonra bile Sırpların hissettiği suçluluk hissinin, Türklerin bir gün intikam alacağına dair büyük bir dehşete dönüştüğünü bu kısa seyahatte anladık.
KENAN EVREN’İN DİKTİĞİ FİDAN
14 yıl sonra Mayıs 2019’da ikinci kez, bu sefer Sofya üzerinden uçakla ve tek başıma Belgrad’a gidişim, mimarlık tarihi araştırması gayesini taşıyordu. Artık Türkiyelilere sokak ortasında tiksintiyle bağıranlar yoktu. Belgradlılar Türkiye’den gelen turistlere alışmışlardı lakin birinci gidişimizde fark etmediğim utanç verici bir diğer gerçekle karşılaştım. Tito periyodunda, Bağlantısızlar Hareketi’ni ölümsüzleştirmek için dünya barışına adanmış “Belgrad Dostluk Parkı”nda mermere kazınmış formda duran bir isim yıllardır o parktaydı: “General Kenan Cihan, 1982. Diktiği fidanın cinsi, Quercus Cerris, (Türkiye meşesi).”
Belgrad Dostluk Parkı’nda her bir ağacı hangi başkanın diktiğini gösteren kroki.
BİR DÜNYA TARİHİ ANITI
Eylül 1961’de birinci Bağlantısızlar Hareketi Konferansı anısına ağaçlandırılmaya başlanan bu parkta, her bir ağacın altında onu hangi ülkenin başkanının diktiğine dair mermer bir isim plaketi bulunuyor. Yugoslavya’nın 1991’de dağılmasına kadar devam eden, ülkeyi ziyarete gelen yabancı devlet liderlerinin Dostluk Parkı’na ağaç dikmesi geleneği, bu parkın bir dünya tarihi anıtına dönüşmesini sağladı. Sovyet başkanlarından ABD liderlerine, Avrupa kraliyet ailelerinden Üçüncü Dünya ülkelerinin önderlerine kadar 1961-1991 ortasında dünya siyasetinde karar verici formda rol alan neredeyse herkesin bu parkta ismi var. Türkiye’den ise fidan diken tek isim, 12 Eylül 1980 Darbesi’ni yaptıktan sonra Cumhurbaşkanı olan Kenan Cihan olmuş.
Bu yıllara ilişkin gazete haberlerini taramak, birçok farklı bilgiye ulaşmamızı sağlıyor. Evren’den evvel Türkiye’den Yugoslavya’ya ‘cumhurbaşkanı’ statüsüyle giden diğer bir isim bulunmuyor. Ecevit, Mayıs 1976’da Yugoslavya’daki fabrikaları dolaşıp ‘özyönetim’ sistemini incelediğinde muhalefet partisi başkanıydı. Türkiye’ye geri döndüğünde, özyönetim sisteminin devlet kurumlarında uygulanabileceğini, böylelikle özel bölümün de buna özeneceğini savunmuştu. 12 Eylül öncesinde -belki Ecevit’in bu sistem değişikliği teklifinin de etkisiyle- emekçiler sokağa döküldüğünde, Başbakan Demirel, askerle yapılan toplantılarda, “Ülkeyi yıkıp Marksist Leninist devlet kurmak istiyorlar, sağcılar da devleti müdafaaya çalışıyor” diyerek sokaktaki politik cinayetleri savunmuştu. Evren’in liderliğindeki askerler, 12 Eylül 1980’de sabaha karşı idareye el koyduğunda tüm siyasi partilere yasak geldi. Demirel ile Ecevit gözaltına alındı. Darbeden evvel Başbakanlık Müsteşarı olan Turgut Özal ise 24 Ocak 1980’de açıkladığı ekonomik ‘reform paketi’ni çabucak uygulamaya başladı. KİT’lerin (kamu iktisadi teşebbüsü) süratle özelleştirilmesine başlandı. 12 Eylül’den sonra, Ecevit’in bir gün iktidara gelip devlette özyönetim sistemini uygulaması artık mümkün değildi zira artık devletin fabrikası kalmıyordu. Özal ve Cihan sayesinde 12 Eylül Darbesi ile küresel kapitalizm galip geldi. Buna karşı çıkanlar, General Cihan periyodunda yalnızca kanıları yüzünden müthiş insan hakları ihlallerine maruz kaldılar. Bu hak ihlalleri, toplumsal hafızamızda hala tazedir.
EVREN’E ‘DİKTATÖR’ DEMEK…
Darbenin planlayıcısı ve uygulayıcısı Kenan Evren’in yargılandığı dava, bir türlü sonuçlanamadı; temyiz evresindeyken Evren’in ölmesi davanın düşmesini sağladı. Sonuçta General Kenan Evren’in rütbeleri sökülmedi, Harbiye Askeri Müzesi’nde kendisine ayrılan özel salon bile hala yerinde duruyor. Cihan, bugün de Türkiye’nin eski Cumhurbaşkanlarından biri olarak ‘devlet büyüğü’ mertebesinde ve ona hakaret etmenin ya da mesela ‘diktatör’ yahut ‘despot’ demenin bile kanunen cezası var. 12 Eylül 2010’da yapılan ve darbe anayasası değişiyor diye sunulan referandumun bir ‘gösteri’ olduğu ve Nisan 2017’de Cumhurbaşkanlığı sistemine giden yolu açtığıysa pek çoklarının daha yeni farkına varabildiği bir gerçek.
Bu noktada, Türkiye’deki mevcut sistemde, darbe zihniyetiyle hukuken hesaplaşmanın mümkün olmadığını kabullenmek zorunda kalıyoruz. 6-7 Eylül Pogromu için bile bir tek kişi pişman olup özür dilememişken, 12 Eylül’den bahsetmek abesle iştigal hale gelmiş durumdadır. Tekrar de tahminen de yetkililerin müsaadesi ve onayıyla, Belgrad’daki Dostluk Parkı’ndan Evren’in isminin bulunduğu plaketi kaldırmak ve bunun yerine yalnızca ‘Türkiye’ yazan bir plaket yerleştirmek, barışa adanmış bir parktan darbeci bir generalin isminin silinmesiyle, sembolik düzeyde bile olsa 12 Eylül zihniyetiyle memleketler arası alanda hesaplaşmanın sembolik bir formülü olabilir.
Gazete Duvar
