Patrick Greenfield

Dünya’da âlemşümul olarak tanınan birinci çeşitler listesini oluşturma planı, dünya hayat kütüphanesinin nasıl sınıflandırılacağı hususunda yüzyıllardan beridir süren anlaşmazlık ve karmaşaya son verme yolunda umutları yeşertti.

On unsurluk plan, nihayetinde, dünyadaki çeşitlerin emniyetli bir listesi ve içeriğinden sorumlu bir idare mekanizması aracılığıyla nizamı sağlamayı amaçlıyor. Araştırmacılar, kabul gören tek bir listenin biyolojik çeşitlilik kaybı, nesli tükenmekte olan yaban hayatı ticareti, biyo-güvenlik ve müdafaa sahalarındaki uğraş maksatlı global uğraşları iyileştirmesini umuyorlar.

YÜZYILLARDIR ÇÖZÜLEMEYEN MUAMMA

En az 26 yaklaşımla biyologlar, bir organizmanın en temel sınıflandırması olan ‘bir çeşidin ne olduğu’ sorununda asla bir uzlaşmaya varamadılar. Netice itibariyle, himaye örgütleri, ulusal hükümetler ve bilim kişileri çoğunlukla farklı taksonomik (sınıflandırıcı/ç.n.) tariflere sahip olan memeliler, mantarlar ve öbür organizmaları içeren münferit başka listeler kullanıyorlar.

Örnek olarak, ilmî kanıtlar, orman fili ve savana (ova) fili olmak üzere, Afrika filinin iki çeşidinin olabileceğini gösteriyor. Buna rağmen, ‘Nesli Tehlikede Olan Cinslerin Milletlerarası Ticaretine Ait Sözleşme’ (Cites) ve Milletlerarası Tabiat Himaye Birliği (IUCN) üzere büyük ölçekli himaye örgütleri bunların sırf bir adedini kabul etmektedir. Avustralya’daki Charles Darwin Üniversitesi’nde muhafaza ve sürdürülebilir geçim kaynakları profesörü olan makale başyazarı Stephen Garnett, “Halk, ‘tür’ olarak isimlendirdikleri bu varlıklarla tarifleri özdeşleştiriyor ve bunların kişilerce tanım edilmiş olan kümeler olmaktan ziyade, somut biyolojik ve doğal üniteler olduklarını düşünüyor,” diyor.

Yaygın olarak kullanılan bir cins tarifi, bir küme canlının, canlı yavrular yaratarak DNA değiş tokuşu yapıp yapamayacağını merkeze alır. Buna karşın, kimi durumlarda, tipler arasındaki çizgiler bulanıklaşır ve taksonomistler -türleri keşfeden, onlara isim veren ve sınıflandıran bilim insanları- arasında anlaşmazlıklara yol açar.

Genom üzerinde yapılan tahliller ve mikro CT taramaları da dahil olmak üzere, kullanılan yeni teknikler, bilim kişilerinin, daha önceleri tek bir çeşit olduğunu düşündükleri organizmaların aslında güneydoğu Asya yaprak maymunları, zürafalar ve yürüyen köpekbalıkları üzere birkaç farklı cins olabileceğini keşfetmelerini sağladı.

ORTAK BİR YOL MEVCUT DEĞİL

Garnett, “Muhtemelen çeşitlerin yüzde 90’ı için doğal üniteler mevcut, kendi aralarında çiftleşmiyorlar ve iyi huylular. Buna rağmen şimdi evrim geçirmekte olan yüzde 10’luk bir kısım var ve bu tiplerin ne olduğu ve ne olmadığı konusunda bir karara varmak zorundayız” diyor.

“Kamuoyu, bilimin bunu yapabilmesini bekliyor. Ancak bilimin elinde bunu sağlıklı bir biçimde yapacak bir sistem yok.”

Erişime açık bir mecmua olan PLOS Biology’de yayınlanan ve dünyadaki canlı cinslerinin sağlıklı bir listesini oluşturmak için gereken unsurlar, (doğa/ç.n.) muhafazacılar ve hükümetler üzere öbür aktörlerle birlikte taksonomistler için de tanımlanmış bir rol içeriyor.

Tekliflere nazaran, çeşit listeleri bilime dayanacak, tiplerin isimlendirilmesi işini cinslerin doğrulanması faaliyetinden ayıracak ve külliyen izlenebilir olacak.

‘Yaşam Kataloğu’ (ing. Catalogue of Life) gibisi girişimler hali hazırda kapsamlı bir global cins endeksi oluşturmak için çalışıyor olsa da bu cinsler, taksonomistler, hükümetler ya da muhafaza örgütleri tarafından cihanşümul olarak kabul edilmemiştir.

Şu anda, tiplerin sınıflandırılmaları hakkındaki taksonomik anlaşmazlıkları çözmek için kozmik olarak kabul edilen bir yol mevcut değil ve bu da birbirine rakip organizma listelerinin oluşturulmasına neden oluyor. Memeliler ve sürüngenlerle ilgili birkaç liste mevcutken, daha az bilinen kimi kümeler hakkında hiçbir liste bulunmuyor.

GERÇEK HABERE ULAŞILAMIYOR

Viyana Tabiat Tarihi Müzesi’ndeki göğüslü koleksiyonunun lideri ve planın ortak müelliflerinden olan Prof. Frank Zachos, “Bir canlı kümesi üzerinde ne kadar çok insan çalışıyorsa, elinizde de o kadar çok liste olur” diyor.

“Bir yanda tek ve tam bir listesine sahip olamadığınız derin denizde yaşayan bir kadro deniz omurgasızı varken, gayri yanda, kuşlarla ilgili dört büyük liste var.”

“Biri Cites [nesli tehlikede olan bitki ve yaban hayatını koruyan bir örgüt] tarafından, başkasıysa bitki ve hayvan tiplerinin korunma durumuyla ilgili al listeleri hazırlayan IUCN tarafından kullanılıyor. Yani teorik olarak, Cites’ta bir çeşidi araştırırken al listeye başvurabilir ve bu tipi bulamazsınız ya da birebir ismi taşıyan ancak aslında Cites listesindekiyle tam olarak birebir olmayan bir şey bulursunuz.”

Cites paydaşları, Howard ve Moore Dünya Kuşları Denetim Listesi’nden, şu anda IUCN’nin al listesi tarafından kullanılan ve sonuçları hakkında bir araştırma yapılmasını bekleyen BirdLife Denetim Listesi’ne geçiş yapmayı düşünüyor. Cites tıp listelerinde yapılan değişiklikler umumide daha uzun sürer; zira nesli tükenmekte olan bitkiler ve hayvanlar bağlamında yasal olarak bağlayıcı sonuçlar doğururlar.

DEĞİŞKEN VE KEYFİ HUDUTLAR

Zachos, tipleri tanımlarken taksonomi ortamının her vakit iç anlaşmazlıklar yaşayacağını, zira evrim üzerine ikili bir sistem uygulanmasını içerdiğini ve bunun mütemadi olarak değiştiğini söz ediyor. “Bu sorun çözülemez” diyor.

“Bir cins vardır ya da yoktur, bir alt tipiniz vardır ya da yoktur. Ve bu ayrık ikili sistemi mütemadi bir evrim süreci üzerinde uyguluyorsunuz. Kesinlikle bir sorun yaşanır. Bu, kendi ailenizi tasvir etmeye benziyor. Kuzenlerinizi, muhtemelen 2. kademeden kuzenlerinizi eklersiniz. Üçüncü, dördüncü, beşinci aşama derken, çizgiyi nerede çekersiniz? Bu türlü bir çizgi keyfidir ve sonuç itibariyle zatî bir tercih olacaktır.”

Müellifler, yeni makalenin, dünyadaki cinslerle ilgili tek ve sağlıklı bir listenin nasıl yönetileceğini ve düzenleneceğini açıklayan bir yazı serisinin birincisi olduğunu açıkladılar.

Metnin aslı The Guardian sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)

Gazete Duvar