İstanbul, opera ile Osmanlı periyodunda tanışmıştı ve Batılılaşma devrinin sultanlarının birden fazla operadan çok hoşlanmıştı lakin İstanbul’a Cumhuriyet periyodunun birinci opera binası biraz geç bir tarihte inşa edildi. 29 Mayıs 1946’da Taksim’de bugünkü AKM’nin inşa edildiği lokasyonda birinci opera binasının temeli atıldığında, dışarıdan Neoklasik, içinde Barok tiyatro özellikleri içeren bir yapı olması planlanmıştı lakin bu inşaat bir türlü tamamlanamadı. 1956’da yüksek mühendis ve mimar Hayati Tabanlıoğlu, projenin başına getirildi ve büsbütün modernist, yeni bir proje hazırlandı. Üstelik bu dizaynda Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü’nden yetkililerin taleplerinin de hissesi vardı. Velhasıl İstanbul Kültür Sarayı ismiyle 1969’da açılışı yapılan Taksim’deki opera binası, Türkiye’deki mimarların ve sahne sanatkarlarının çağdaş gereksinimlere nazaran, birbirlerini dinleyerek, ortaklaşa hayal ettikleri ve gerçekleştirdikleri bir proje olmuştu. Tabanlıoğlu’nun projenin başına getirilmesi tesadüf değildi, zira o yıllarda Almanya’da tiyatrolar üzerine doktora tezi hazırlıyordu.

Tabanlıoğlu, Taksim için yeni opera binasını tasarladığında etraftaki büyük oteller şimdi inşa edilmemişti. Otellerin projeleri ve inşaatları, opera binası ile eş vakitli olarak devam etti. Yükseklikleriyle kentin siluetine damgasını vuran iki otelin (bugünkü The Marmara ve Ceylan Intercontinental) modernist karakterine İstanbul Kültür Sarayı’nın manzarasını eklediğimizde, 1970’lerin Taksim Meydanı’nın büsbütün modernist hale geldiğini, yani devletin modernizmi bir cins devlet üslubu olarak benimsediğini söyleyebiliriz.

‘ÇOBAN SÜLÜ’ PROTESTOSU

İstanbul Kültür Sarayı, Hayati Tabanlıoğlu’nun 12 yıllık emeğiyle 12 Nisan 1969’da açıldı. Açılış Süleyman Demirel’in başbakanlığı devrine denk gelmişti. Periyodun solcuları, Demirel’e “Sülü” derlerdi ve onun aksanlı konuşması yüzünden de “Çoban Sülü” denilerek taklidinin yapılması adettendi. İşin tuhafı, Demirel’in mizaha gösterdiği tolerans, onun daha çok sevilmesini sağlardı.

12 Nisan 1969’da, İstanbul Kültür Sarayı’nın açılışı için protokolün galaya geleceği günün öğlenden sonrasında bir küme tiyatrocu, binanın önünde “Çoban Sülü” isminde bir gösteri sergilediler. Kendilerine Ihtilal için Hareket Tiyatrosu ismini veren bu 6 kişilik performans kümesi, Taksim Gezi’sinde gösteri yapmak için müsaade almışlardı lakin oyunu yeni binanın önünde sergileyince “izinsiz gösterici” olduklarından gözaltına alındılar. Performansları da yenilir yutulur cinsten değildi. Yeni binanın önünde davul çalarak “Uyanın efendiler, uyanın” diye bağırarak etraftan geçenleri protestoya davet ediyorlardı.

Kültür Sarayı’nın açılışının sağ salim yapılmasından kısa bir mühlet sonra, 14 Nisan 1969’daki haberlerde 10-15 kişilik bir kümenin binaya taşlar fırlatarak camlarını kırmaya çalıştığı basında duyuruldu. Polis bu hadiseyle ilgili olarak çabucak bu tiyatro kümesinden 2 kişiyi gözaltına almıştı lakin kanıt yetersizliğinden onları hür bırakmak zorunda kalmıştı.

.

27 KASIM 1970’TEKİ YANGIN

27 Kasım 1970 akşamında, “Cadı Kazanı” isimli oyunun üçüncü perdesi sahnelenirken büyük bir yangın çıktı ve 23 senede tamamlanan bina bir gecede kül oldu. Sahnenin sol tarafındaki perde alev aldığında, sahnedeki sanatkarlardan Kerim Afşar ve başka oyuncular yangını fark etmemişti. Seyirciler “Yangın var” diye bağırdığında herkes kapıya koştu. Binadaki teknik aksamı bilen oyuncular yangın musluklarını açtıklarında hiç su akmadı, itfaiye ise yangın ikinci ve üçüncü kata sıçradıktan yarım saat sonra geldi. Abdi İpekçi, 29 Kasım 1970’te Milliyet’te yayınlanan yazısını şu cümlelerle bitirmişti: “Yanan yalnızca bir bina değildir. … O yapıttan kalan iskeleti, ihmalimizin abidesi olarak, hep hatırlanacak acı bir ders diye bir sembol üzere korumak gerek.”

Yangının neden çıktığı araştırılırken yangın söndürücülerin hidroforunda su olmadığı, ayrıyeten tüm yangın söndürme sisteminin bağlı olduğu elektrik tesisatına sabotaj yapıldığı anlaşıldı. Yangından itibaren, 12 Mart 1971 Muhtırası devrine kadar geçen müddette günlerce bu hadise medyada yer aldı: Sabotajcılar anarşistler olmalıydı. Devlet malına ziyan vererek devleti ziyana uğratmak istiyor olmalıydılar.

Halbuki 29 Kasım 1970’te yayınlanan haberlerde Türkiye Sanatkarlar Birliği’nin yaptığı bir açıklamaya da yer verilmişti. Sanatkarlar Birliği, yangından iki gün evvel TMTF Tiyatro Sansür Komitesi imzalı bir bildiri dağıtıldığını ve bu bildiride “Milliyetçi, mukaddesatçı olmayan oyunların sahneden indirilmesinin istendiği”nin yazıldığını görmüşlerdi ve bunun için savcılığa başvurmuşlardı. Kendileri bir karşı bildiri yayınlamalarının yanı sıra savcılığa 1970/3850 sayılı dilekçe ile yaptıkları müracaatta birlik üyelerinin, tüm sanatkarların ve seyircilerin mal ve can güvenliğinin korunmasını talep etmişlerdi.

12 Mart periyodunda, bu soruşturmaya askeri savcılık el koyduğunda, medyada artık yangın hadisesi “Sabotaj Davası” başlığıyla veriliyordu. 1973’te hala devam eden davada Tersane-İş Sendikası’nın lideri, tersane çalışanı Hilmi Taşdemir’in sabotajın başkanı olduğu sav ediliyordu ve birçok kişi tutuklu durumdaydı. Bu davanın iddianamesine, Marmara gemisinin yakılması, Eminönü otomobilli vapurunun bombalanması üzere başka vakalar da eklenmişti. Askeri savcılık davaya el koyduğunda 40’tan fazla sanık Türkiye Cumhuriyeti’ni yıkmaya teşebbüs suçlamasıyla idamla yargılanıyordu. Sayfalarca süren iddianameyi askeri savcılar ve yargıçlar dikkatle incelediler lakin ikna olmadılar.

İşin tuhafı bu davanın öncesinde, Mimarlar Odası Boğaziçi’ne bir köprü yapılmasına itiraz ederken, köprü projesinin bilimsel halde yapılmadığını ve bu berbat planlamayla kentin trafiğinin felç olacağını söyleyerek, hükümeti arsa spekülasyonu emeliyle, rant için bu köprüyü yapmakla suçluyordu. Mimarlara göre Eminönü Harem Sirkeci ve Kabataş Üsküdar arasında çalışan otomobilli vapurlar, ulaşım için pek kafiydi. Halbuki Sabotaj Davası devam ederken, 1971’de temeli atılan Boğaziçi Köprüsü’nün inşaatı 1973’te tamamlanıp açılışı yapıldı. Artık otomobilli vapurlardan herkes korkuyordu, 1990’lı yıllarda bile birden fazla kişinin bu korkusu geçmemişti.

Haziran 1975’te, idamları istenen sabotaj davası sanıklarının kanıt yetersizliği sebebiyle beraat etmesi kararını Askeri Yargıtay bile onayladı. Türkiye Cumhuriyeti bir kere daha, müseccel komünistleri devleti yıkmaya teşebbüs etmek suçlamasıyla yıllarca boş yere mahpusta tutmuş oldu.

.

ARTIK CAMİ VE OPERA KARŞI KARŞIYA OLACAK

Sonraki yıllarda İstanbul Kültür Sarayı yine inşa edildi. Ancak bu sefer değerli bir sembolik dönüşümle ismi Atatürk Kültür Merkezi oldu. AKM binası yalnızca opera salonuyla değil, üst katındaki stant salonuyla da uzun müddet Taksim’in bir kültür turizmi lokasyonu olmasına hizmet etti. Lakin, bu bina bir sefer daha ihmallere kurban oldu ve artık devletin onu yıkma hakkı kanunen oluştu. Yeni inşa edilen proje, Fikir ve Sanat Yapıtları Kanunu’na uygun formda, projenin müellifinin oğlu, mimar Murat Tabanlıoğlu’nun imzasını taşıyor. AKM’nin yeni cephesinin eskisiyle tıpkı olması, onun toplumsal hafızadaki yerini korumak için kıymetli. İç yerin büyük bir kubbe formunda ele alınmasının ise tam karşısına inşa edilen Taksim Camii’nin imajıyla uyumlu olma emelini taşıdığı düşünülebilir.

Taksim’e cami yapılması fikrinin ne vakit ortaya çıktığı ise ayrıyeten farklı. 1950’lerde şimdi opera binası inşa edilmemişken ve planına karar verilmemişken, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Şurası üyesi Tahsin Öz bir dernek kongresine katılıyor. Bu derneğin yayınladığı ‘Anıtlarımız’ isimli kitabı eleştirmek maksadıyla 1954’te Arkitekt için kaleme aldığı yazıda, Türkiye Anıtlar Derneği isimli derneğin, Osmanlı kopyası mescitler ürettiğinden şikayet ederek Taksim Su Maksemi’nin üzerine (tam da bugünkü caminin bulunduğu yerde) bir cami yapmak istediğini, bunun için bir projenin çizildiğini ve bunun kitapta yayınlandığını şaşkınlıkla aktarıyor. Velhasıl Taksim’e bir opera yapılması da bir cami yapılması da tıpkı yılların hayalleri olmuş. Türkiye Anıtlar Derneği ise hala faal lakin şu sıra kopya mescitler üretmenin yanı sıra kız çocukları için Kadıköy’deki apartman dairelerinde, müftülüğe bağlı, yatılı Kuran kursları açmak üzere işlerle de uğraşıyor.

Bu yazıyı kaleme aldığımız 1 Eylül Dünya Barış Günü’nde, Taksim Meydanı’nda iki hayalin birebir anda gerçekleşmesini izliyoruz. Taksim’deki cami ile opera binasının ne vakit tamamlanacağı ve nasıl bir gösteriyle açılacağı şimdi belirli değil. AKM’nin sıradan bir opera binası olmadığını, yıllar içinde Türkiye’nin çağdaşlaşma uğraşının en kıymetli simgelerinden birine dönüştüğünü hatırlarsak, tarihin tekerrür etmemesini ebediyen temenni ederiz.

1969.

KAYNAKLAR

• İstanbul Kültür Sarayı inşaatı sona erdi (1969). Arkitekt, Cilt: 1969 Sayı: 1969-02 (334) Sayfa: 51 http://dergi.mo.org.tr/dergiler/2/189/2473.pdf
• Kültür Sarayı merasimle açıldı (1969, 13 Nisan). Milliyet, sf.1, 7.
• Kültür Sarayının camlarını kırdılar (1969, 14 Nisan). Milliyet, sf.1,7.
• Kültür Sarayı yandı (1970, 28 Kasım). Milliyet, sf.1.
• İpekçi, Abdi (1970, 29 Kasım). İhmalimizin iskeletten abidesi. Milliyet, sf.1.
• Hatalı kim? (1970, 29 Kasım). Milliyet, sf.11.
• Kültür Sarayı yangınına sıkıyönetim el koydu (1971). Arkitekt, Cilt: 1971 Sayı: 1971-04 (344) Sayfa: 151-152. http://dergi.mo.org.tr/dergiler/2/228/3128.pdf
• Sabotaj davasında sorgulara başlandı (1973, 20 Mart). Milliyet, sf. 1,9.
• İdamları istenen sabotaj sanıkları beraat etti (1975, 13 Haziran). Milliyet, sf.1, 10.
• Öz,Tahsin (1954). Yeni Yapılacak Mescitler Münasebetile. Arkitekt, Cilt: 1954 Sayı: 1954-09-12 (275-276-277-278) Sayfa: 188 http://dergi.mo.org.tr/dergiler/2/210/2860.pdf

Gazete Duvar