Adem Yıldırım

Gündelik sohbetlerimizde çoğumuz ‘biz yaşadık bari çocuklarımız yaşamasın’ kelamını sıkça duyarız. Bunu söyleyen ebeveynler, genelde yaşamış oldukları maddi meşakkatlerin birebirini, çocuklarının da yaşamamasını dileyerek onlara ellerinden geleni yapmaya çalışırlar. Haklıdırlar da. Bu ukdeyi biraz değiştirip şöyle diyen kaç kişi bulursunuz sanki: “biz anadilimizde eğitim almadık bari bizden sonraki nesiller alsın”. Muhtemelen pek duymayız. Duymadığımız için de bugün çocuklar kendi anadillerini konuşamıyor; nineleri ve dedeleriyle diyalog kuramıyorlar. Bu da jenerasyonlar ortası zincirin kopmasına neden olmaktadır. Çünkü çocukların konuşmadığı bir lisanın geleceği yoktur.

Gerçekten Kürtçe’nin tesir alanı da gitgide daralmaktadır. Bunun derdini taşıyan ve her gün üstteki ikinci cümleyi lisana getiren insanların bir ortaya gelerek oluşturdukları Hereketa Zimanê Kurdî (HezKurd/Kürt Lisan Hareketi), dört ay üzere kısa bir vakitte kurulmasına karşın, Kürtçe’nin anadilde eğitim lisanı olması için Birleşmiş Milletler’e ve UNESCO’ya müracaatta bulundular. Kendilerini sivil bir hareket olarak tanımlayan HezKurd, Kürtçe’nin yaygınlaşması için üç model önermektedirler. Bunlar İsviçre Modeli: Kürtçe’nin, Türkiye Cumhuriyeti devletinin 2. resmî lisanı olması». İkincisi, Makedonya Modeli: Kürtçe anadilde eğitim ve Kürtçe’nin Türkiye’de ilkokuldan üniversiteye kadar okullarda eğitim lisanı olması ve de Yeni Zelanda Modeli: bütün kent ve köylere Kürtçe, Lazca, Gürcüce, Çerkesçe, Rumca, Ermenice, Arapça, Türkmence isimlerinin iade edilmesi halindedir. HezKurd bu eksende çalışmalarını sürdürür; herkese açık toplantılar düzenler; Kürtçe’nin korunması, yaygınlaşması ve resmi bir statü kazanması için uğraş harcar. Bu hareketin diplomasi ayağını yürüten ve BM’ye müracaat yapan Aydın Dere’ye, bu müracaatın manasını ve bu sürecin detaylarını sorduk.

21 Şubat Dünya Anadil gününde Birleşmiş Milletlere ve UNESCO’ya, Kürtçe’nin Türkiye’de resmi lisan olması için başvurdunuz. Bunu HezKurd (Kürt Lisan Hareketi) İdare Heyeti Üyesi sıfatıyla yaptınız. HezKurd’un neyi amaçladığının bir girizgâhını yapabilir misiniz?

HezKurd (Kürt Lisanı Hareketi) çok önemli bir toplumsal muhtaçlıktan doğdu. Cumhuriyet‘in kuruluşundan beri 98 yıldır çoğulculuğu temel almayan, tekçi olan sistem maalesef demokratikleşemedi. Kapısında yıllardır beklenen Avrupa Birliği’nin kriterleri bile uygulanmıyor. Uzun çatışmalarla geçen yıllara karşın bundan ders çıkarılmıyor bilakis Kürt vilayetlerinde belediyelere kayyumlar atanıyor, tutuklamalar yapılıyor; kısaca demokratik siyasetin önü tıkanıyor. Buna rağmen çatışmanın ve tansiyonun çok daha fazla artırıldığı görülmektedir. Kuşkusuz yaşanan şiddet sarmalının odağında, Kürtlerin inkâr edilmiş anadili ve bunun getirdiği temel hakları vardır. Bunun sonucu olarak, alandaki çalışmalarımız da göstermektedir ki, Kürtçe yasal ve eğitim lisanı olmayışından dolayı, önemli bir tehlikenin eşiğine gelmiş bulunmaktadır. Bu da asimilasyon sürecini hızlandırmaktadır. Daha evvel gerek kurumsal gerekse de kişisel olarak, Kürt lisanı için eserler veren müelliflerin, yayınevlerinin, enstitülerin ve belediyelerin uğraşları değerli ölçüde yol almıştı fakat bu gayretler, maalesef siyasal iktidarların müdahalesiyle değerli ölçüde kesintiye uğratılmıştır. Biz de bu tecrübeleri göz önünde bulundurarak Kürt lisanını korumak ve geliştirmek için, şiddet içermeyen sivil bir halk hareketine olan muhtaçlığı karşılamak ismine yola çıktık.

Bunun için Fevzi Bulgan, İbrahim Sediyanî, Barij Ululuğu ve bir küme aktivist ile HezKurd’u kurma çalışmalarına başladık. Alanda yaptığımız çalışmalar ve farklı görüşlere sahip insanların katıldığı toplantılarla, Kürt lisanının korunması, yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi için uğraş harcamaktayız. Lakin bunun bölgesel ve ulusal bir çerçeveden çıkarılıp memleketler arası bir boyuta taşınması gerektiğini düşündük. Bunun için, kuruluşumuzdan dört ay sonra yani Dünya Anadil Gününde (21 Şubat 2021), Türkiye’nin de altında imzası bulunan Birleşmiş Milletler Yerli Halkların Hakları Bildirisi’nin 14. unsurunu temel alarak, Türkiye’de Kürt lisanının anayasal teminata alınması ve eğitim lisanı olması için Birleşmiş Milletler ve UNESCO’ya bir dilekçe ile başvurduk. HezKurd, tüm ideolojilere ve partilere eşit arada yaklaşan; bilimsel bilgileri referans alan; türel metinleri temel alan bir niteliğe sahiptir. Ayrıyeten şiddetsiz tahlili savunurken bütün lisanları ve kültürleri insanlığın ortak pahaları olarak görür. Maksadımız birinci etapta, Kürtlerin çoğunlukta yaşadığı bölgelerde, çift lisanlı (Kürtçe-Türkçe) eğitimi savunmaktır. Kısaca HezKurd hümanist, barışsever ve sivil bir harekettir. Tüm aktiflikleri ve toplantıları herkese açık olup şeffaf bir niteliğe sahiptir.

Cenevre’deki BM binası önünde Kürtçe, Türkçe ve Fransızca kısa bir basın açıklaması gerçekleştirdiniz. Kürtçe’nin gündelik hayatın lisanı olması gerektiğini söylüyorsunuz. Kürtçe’nin gündelik hayatın lisanı olmasından kastınız tam olarak nedir?

Fransızca demecimde o kavramı bilhassa kullandım. Çünkü bu, Fransız fikrinde karşılığı olan ve de rutin olandan fazlasını içeren tarihî ve toplumsal bir kavramsallaştırmadır. W. Benjamin’in 19. yüzyıl Paris’i; Michel de Certeau’nun hayat üslubu olarak yaklaşımı ve de Henri Lefebvre’nin buna yönelik eleştirisi bir tarafa, Ansiklopedistlerin uğraşları daha kıymetlidir. Bunların Fransız halkı üzerinde yarattıkları tarihî ve gündelik hayat tesirleri, toplumsal dönüşümün oluşmasına neden olmuştur. Ansiklopedi, ‘bütünün/toplumun eğitimi’ manasına gelir. Fransız toplumunun dönüşümünde Diderot, D’Alembert, Rousseau üzere düşünürler, halkı bilinçlendirmek, onlara iğneden ipliğe her şeyin bilgisini ve metodunu öğretmek üzere tarihi ve sosyolojik uğraşları olmuştur. Bu sayede Fransız lisanına ve fikrine birçok katkılar sağlamıştır. Bu çerçeveden bakıldığında lisan, hem üretmiş hem de yine üretilmiştir. Bu da lisanın kalıcılığını sağlamakta, onu gündelik olanın modülü haline getirmekte; gündelik olanı tekrar üretmektedir. Burada halkın eğitimi üstten aşağı değil de aşağıdan üste hakikat işlemektedir. Bizim de bu türlü bir şeye gereksinimimiz var. Kürtçe’ye gündelik hayatın lisanı olması demek, bütünün eğitilmesi yoluyla sağlanabilir. Bu, kolektif bir edimle sağlanır. Kolektiflikten kastım, sanatın, bilimin, edebiyatın, pazarın Kürtçe vasıtasıyla işlemesidir. Yani tanımlama, eksiltme, çoğaltma lisanın olanaklılığıyla sağlanabilir.

Kabaca lisanın hastanede, sokakta, postanede, müzede v.s, çabucak her yerde konuşulması ve tekrar üretilmesi gerekir. Bu, yalnızca toplumsal örgütlerin uğraşlarıyla değil lakin kurumsal ve sistematik bir biçimde gerçekleştirilebilir. Yani okullarda, mecburî bir biçimde o lisanın öğretilmesiyle olur. Bu vasıtayla Kürtçe gündelik şakaların, kur yapmanın, alışverişin ve reklamın lisanı olur; o vakit gündelik hayatın her kademesinde besbelli hâle gelir. Kısaca lisanın demokratikleşmesi yani gündelik hayatta herkes tarafından icra edilen bir şeye dönüşmesi, onun kamusallaşmasıyla sağlanabilir. Bunların olmasının yegâne yolu, Kürtçe’nin anadilde eğitimiyle ve nesiller uzunluğu transferiyle olur. Hülasa Kürtçe bu biçimde gündelik hayatın lisanı olabilir aksi takdirde yaşlıların meskende konuştuğu bir lisana dönüşür. O vakit da Kürtçe’nin yok oluşundan bahsetmemiz gerekecek. Buna karşı anadilin yasaklanması demek, Freud’tan referansla, kültürel kastrasyon manasına gelir. Bu, büyük bir travmadır. Düşünsenize kendinizi dilinizde söz edemiyorsunuz; lisanınızı konuşmaktan men ediliyorsunuz kısaca engelleniyorsunuz. Bunun toplumsal bütünlüğe olan faturası dehşetli boyutlardadır. Bu, gerginliği tırmandıran, toplumsal diyaloğu zayıflatan, amorf bir kültürün oluşmasına yol açan sonuçlara yol açar. Gerçekten bugün Kürtlerde bariz bir biçimde görülen de budur.

Ulusal değil de milletlerarası seviyede bir tahlile yönelmenizin nedeni nedir pekala?

Aslında ulusal ve milletlerarası seviye birbirlerini tamamlar. Toplumsal barışın sağlanmasının temelinde lisanın -kimliğin- tanınmamasının yalın gerçekliği var. Bu, eşitliğin sağlanması manasına gelir. UNESCO ve BM’yi ilgilendiren tarafı, kültürel miras olarak lisanın korunmasının yanında, birlikte hayat kültürünü desteklemesidir. Bunu Avrupalılar sayısız tecrübelerinden ötürü çok iyi biliyorlar. Yalnızca Kürtlerin değil lakin Türklerin de bunu savunması gerekir. Şayet hakikaten istiyorlarsa alışılmış. Öteki taraftan kardeşlik söylemi, konu bahis Kürtlerin anadilde eğitim hakkı olunca çarçabuk rafa kaldırılıyor. İnsan kardeşinin lisanını hiç yasaklar mı? Demek ki problem bunun ötesindedir. Bu hassaslığa sahip olduğunu dillendiren siyasetçiler, Kürtler’den oy almak için aşikâr devirlerde ya da Avrupa ülkelerine eşitlikçi görünmek ismine onlara bir kadro kelamlar verseler de, bu kelamları vakitle unuttuklarını gördük. Zayıfladıklarında ya da muhtaçlık duyduklarında Kürtler’den yardım alan daha sonra işler yolunda gidince ‘biz aslında o denli demek istemedik’ demeye başlamaktadırlar. En kolayından bunu seçim öncesinde görmek mümkündür. Maalesef Kürtçe’ye olan yaklaşım bu çerçeveyi aşamamaktadır. Bu nedenle, bir kişinin ya da kümenin belirleyeceği ve karar vereceği sorunsal olarak değil de BM üzere milletlerarası bir örgütün maddelerine dayandırmak suretiyle çözülmesi gerektiğine inanıyoruz. Buna nazaran Kürtçe’nin korunması ve yaygınlaşması, hem ulusal hem de milletlerarası bir problemdir. Çünkü dünya tarihini ve kültürünü ilgilendiren bir özelliğe sahiptir. Kimseden bir şey dilemiyoruz fakat doğuştan sahip olduğumuz anadilimizin çocuklarımıza öğretilmesini istiyoruz. Bu da en temel insani hakkımızdır. Kısaca toplumsal barış için “dilsel adalet ”in sağlanması gerekir. Bu da Kürtçe’nin anadilde eğitimiyle sağlanabilir.

BM’nin önünde verdiğiniz demeçte, Türkiye Cumhuriyeti’nin 1923’te kurulmasından bu yana birinci kere Kürtçe için BM’ye müracaat yaptığınızı söylüyorsunuz. Şimdiye kadar bu, kimsenin aklına gelmemiş miydi? Kürtlerin Avrupa’da kurmuş oldukları dernekleri ve kuruluşları bu yolu hiç denemediler mi? Bu ne manaya geliyor?

Bedirxanî Kardeşler (Celadet ve Kamuran) Avrupa’da eğitimlerini yapmış, diplomasi deneyimine sahip şahıslardır. Avrupa’da birinci Kürtçe gazeteyi Cenevre’de çıkarmaları, BM’nin kuruluş yıllarına tekabül eder. Bu manada onların yapması vakit açısından olanaksızdı. Sonrasında 1970’lerden kalma ideolojik bagajlarıyla 1990 ve sonrasında Avrupa’ya gelen, kısmen Batı aykırısı olan Kürt örgütlerin diasporadaki varlıklarını görüyoruz. Bu kümeler bugün bile, BM’nin önünde büyük kitlelerle şov yapmaktadırlar lakin görüleceği üzere istenilen tesir yaratamıyorlar zira maalesef bu, kurumsallaşmış rastgele bir diplomasi geleneğinden mahrum olmalarından kaynaklanıyor. Halbuki bu kuruluşun içine girip orada kelam alma; diplomasi faaliyetlerinde bulunma üzere bir pratikten kaçınmaktadırlar. Birtakım vakitler ortacılar vasıtasıyla içeri sunmak istedikleri mektup maiyetindeki taleplerinde, çoklukla ‘yakılan köyler’, ‘insan hakları ihlalleri’ ve ‘siyasi tutuklulara yapılan baskılar’ yer almış lakin bu taleplerin içinde şimdiye dek ‘anadilde eğitim hakkı’na dair rastgele bir müracaat olmamıştır.

Bu, tek aksiyon biçimi olduğu için protestoyu bir tercih olarak kabul görmelerinden ya da yaratmak istedikleri bir yanılsamanın sonucu olarak açığa çıkan bir durum üzere görünmektedir. Lakin BM’den bir tahlil bekleniyorsa, bu türlü protestolardan çok metoduna uygun bir prosedür izlenmelidir. Zira BM devletlerarası antlaşmaların, uyuşmazlıkların ve ihlallerin görüşülüp tartışıldığı memleketler arası bir platformdur. Bunun dışında kalan mevzuları iç sıkıntı olarak kabul etmekte ve müdahale etme yetkisine sahip olmamaktadır. Örneğin bir sorunu çözmek istediğinizde bunun vakit alan ve emek gerektiren bir iş olduğunu bilmeniz gerekir. Zira başvurmak yetmiyor. Ondan sonra bir prosedürü takip etmek gerekiyor. Bu izlek, milletlerarası hukuka uygun olmalıdır. Ayrıyeten, bir avantaj olduğunu söylemem gerekiyor ki BM, bir Sivil Toplum Kuruluşu oluşturup ‘devletsiz halklar’ ismine faaliyet yapılmasına imkan tanımaktadır. Lakin bu, yetişmiş elemanlar gerektiren profesyonel bir iştir. Münasebetiyle Kürtlerde kurumlaşma, bütçe ve gibisi nedenlerin böylesi çalışmalardan ötürü da kısıtladığını düşünüyorum. Kısaca Kürt örgütlerinin lisan hakkını talep etmeyi düşünmemeleri, çok daha esaslı değişimleri hedefleyen politik tavırlarından kaynaklanıyor olabilir. Bunun realitesi tartışılır lakin bizim maksadımız olabilecek bir işin izini sürmek tarafındadır. Gerçekten BM, çok değerli bir diplomasi alanı olup temel hakların sağlanmasını kolaylaştıran memleketler arası bir dünya örgütüdür. Onun imkânlarını ve tahlil kanallarını tesirli bir biçimde kullanmak gerekir.

Tüm bunlar siyasi sürecin bir kesimi olsa da siz hukuk çabası veriyorsunuz. Sizce bu işleyiş neyi değiştirecek? Somut manada nasıl bir sonuç almayı öngörüyorsunuz?

Bu hem siyasi, hem tüzel bir dava olduğu üzere memleketler arası bir karaktere de sahiptir. Fakat biz hukukun tesirli bir biçimde kullanıldığında sonuç verebileceği fikrinde ve inancındayız. Türkiye’nin imzaladığı memleketler arası antlaşmalar var. Hasebiyle Türkiye aslında çok önemli bir sorumluluk altındadır. Milyonlarca insanın anadil talebine bir karşılık vermek zorundadır. Biz, BM’nin bunu Türkiye’ye dayatmasını sağlayacak yasal bir prosedür başlatmış bulunmaktayız. Gerektiğinde Kürtçe eğitim hakkını isteyen yüzbinlerce Kürt, hatta farklı halklardan beşerler, bu demokratik hakka ve de şu an başlattığımız sürece takviye vermek için, BM’ye mektup yazma kampanyası başlatabilirler. Bunun örgütlenmesini yapmamız gerekir. Bu, sürece büyük bir katkı sağlayacaktır. Sonuç almamız için bu kanalı tesirli bir biçimde kullanmamız yani ödevlerimizi yapmamız gerekir. Bunun için her Kürt, ben anadilimi istiyorum demekle kalmamalı, bunun için bir şeyler yapmalıdır. Mesela on binlerce ya da yüzbinlerce insanımız anadillerinde eğitim görmediklerinden ve bu lisanın yasaklığından kaynaklanan ruhsal ve toplumsal tahribatlardan dolayı toplu davalar açabilirler. İç hukukun tükenmesi ile durum AİHM’e intikal edip memleketler arası bir davaya da dönüşebilir. Bir de bunun BM ve UNESCO boyutları var. Bu, bir risk ve masraf oluşturmuyor lakin hassas olmak kâfi.

Kürtlere anadilde eğitim hakkının verilmemesinin nedeni, bölünme fobisi mi yoksa iktidarın Kürtlerle paylaşılmak istenmemesi midir? Çünkü İsviçre’de dört resmi lisanlı ve bu lisanlarda eğitim verilmektedir. Bu durum bölünmeden çok daha fazla birlik sağlatmış onlara. Siz de bunun olmasını istiyorsunuz. Prosedür olarak şiddet aykırısı olduğunuzu, yapı olarak da sivil bir hareket olduğunuzu söylüyorsunuz. Bu talepleri yerine getirmek için de bu yolu öneriyorsunuz. Lakin bu, ne kadar tesirli bir prosedürdür?

Kürt kimliğinin inkârı birebir vakitte lisanın de inkârıdır. Bunun sonucunda kimi uzmanlara nazaran düşük yoğunluklu, kimine nazaran isyan, bazılarına nazaran bir savaş kelam bahsidir. Sonuçta Türkiye bu tekçi-inkârcı tavrından dolayı bir huzur görmedi. Kürtlere çok acılar yaşattı. Görüldüğü üzere kör inat, hiç kimseye kâr sağlamamaktadır. Toplumun refahı için sıhhat ve toplumsal hizmetlere yatırılması gereken kaynaklar, savaş sanayisine aktarılıyor. Dikkat ederseniz Avrupa Birliği’nden uzaklaşmasının nedeni de sivilleşmeyi ertelemesidir. Adeta ‘Kürt annesini görmesin’ anekdotundaki sahneyi hatırlatıyor. Kuşkusuz bu absürt durum, Türkiye’de toplumsal yaralar ve travmalar oluşturmuştur. O halde sormak gerek nereye kadar bu savaş ve inkar? Meğer anadilde eğitim hakkının, bu kör şiddeti durduracağına kuvvetle inanıyoruz. Ayrıyeten çift lisanlı eğitim sistemleri için dünyada çok örnek var. Fransa üzere bir ülkede bile Brötonlar 300 bin nüfusluk bir bölgedir ve anadilde eğitim hakkına sahipler.

Avrupa’da İsviçre ve Belçika çok lisanlı eğitim sistemi var. Hindistan ve Kazakistan’da onlarca lisanda anadilde eğitim yapılmaktadır kısaca dünyada onlarca ülke bunu icra etmektedir. Aslında Türk devletinin resmi lisanının Türkçe olmasına kimsenin itirazı yok lakin demokrasinin olmazsa olmazı, çoğulculuğun sağlanması; bireyler istediğinde anadillerinde eğitim hakkına sahip olmasıdır. Bu manada tüm devletlerinin üyesi olduğu ve halkların hakkının savunulduğu Birleşmiş Milletlere dönük hukukî çalışmaları önemsiyoruz. Birleşmiş Milletler bir dünya mahkemesi üzeredir; bir sorun varsa oraya başvurulur ve orada görüşülür. BM durup dururken kimseye rastgele süreç uygulamaz. Ayrıyeten hiçbir ülkenin içişlerine müdahale hakkı da yoktur. Çünkü BM Barış Gücü’nün müdahalesi ise çok önemli iç savaş şartlarında, birçok devletin talebi ve BM daimi ülkelerin çoğunluk kararıyla mümkündür. Onun dışında BM zaten bir ihlal ile ilgilenmez. Bunu bizim yapmamız gerekir. O nedenle bu saatten sonra anadil hakkını, bir davaya dönüştürmemiz gerekir.

Son olarak anadilde eğitim hakkı için sizin bir eğitim perspektifiniz ya da bu hususta bir teklifiniz var mı?

Bu, her ne kadar eğitim uzmanlarının işi olsa da, bizim de üzerine kelam söyleyebileceğimiz bir bahistir. Buna dair müşahede ve tecrübelerimiz de mevcuttur. Örneğin okula anadillerini temel alarak giden çocuklar, ikinci lisanda daha güçlü okuryazarlık hünerleri geliştirmektedirler. Çocukların bilgi ve marifetleri, okulda çocuğun gelişimi için olumlu manada karşılık bulmaktadır. Çocukların kavram ve düşünme marifetlerinin gelişimi açısından baktığımızda, bu lisanlar (Kürtçe ve Türkçe) birbirinden bağımsızdırlar. Lisanlar ortası transfer iki istikametli gerçekleşir: Okulda çift lisanlı bir eğitim programıyla anadili desteklendiği vakit, çocukların kavram, lisan ve okuryazarlık maharetleri de gelişir. Bununla ilgili Fransızca, İngilizce ve Almanca’da sayısız tecrübe ve bunun etrafında ağırlaşan çalışma mevcuttur. Örneğin yaşadığım ülke olan İsviçre’de resmi lisanlar ve kantonlar bir tarafa; Fribourg, Biel, Jura üzere kantonlarda İsviçre Almanları ve Frankofonların yüz yıllardır bir ortada yaşadıkları ve buna uygun bir eğitim sistemi oluşturduklarını görebiliriz. O denli ki bu lisanların içerisindeki bir ekip diyalektler bile, kimi komünler tarafından tanınmakta ve gündelik hayatın bir kesimi olarak fonksiyon görmektedir. Kısaca anadilde eğitim için kıymetli olan önyargıların ve tabuların yıkılması; yasal ve anayasal düzenlemelerin yapılmasıdır. Yasa yapıldıktan sonra işin en kolay tarafı uygulama kısmıdır. Bu işin icracıları olan dilbilimciler, pedagoglar kısaca lisan ve eğitim uzmanları olacaktır. O halde yapmamız gereken birinci şey, ‘anadilimi istiyorum’ demek ve bunun için hukuksal çerçevede bir yol haritası takip etmektir. Biz de bu işin takipçisiyiz.

Gazete Duvar