İZMİR – Bodrum Kalesi 3 yıllık onarım çalışmalarının akabinde geçen Haziran ayında ziyarete açıldı. 1995 yılında Avrupa’da ‘Yılın Müzesi’ özel mükafatını alan kaledeki yenileme çalışmaları başlangıçta, Bodrum halkının ve ilçedeki sivil kuruluşların bilgisi ve iştiraki sağlanmadan başlatılması nedeniyle yansılara neden olmuştu.
“Muğla, Bodrum Kalesi Rölöve, Restitüsyon, Onarım, Teşhir-Tanzim ve Mühendislik Projeleri Yapımı” başlıklı proje, İzmir Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü tarafından ihale edilmiş, Muğla Kültür Varlıklarını Muhafaza Bölge Heyeti tarafından da onaylanmıştı.
.
2017 yılı Temmuz ayında Bodrum Kalesi’nin birtakım alanlarının onarım çalışmaları kapsamında yıkılacağına dair yapılan haberlerin akabinde pek çok kişi ve kurum mevzu ile ilgili açıklama yaptı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın planladığı projeye karşı çıktı. 3 yıl süren onarım sürecinde de yazılı ve görsel basında farklı yorumlar ve tenkitler yer aldı.
Ağır tartışmalara neden olan ve kalede yeni düzenlemelerin yapılmasını öngören onarım çalışmaları artık büyük ölçüde tamamlandı. Lakin bu bahisteki tenkitler sona ermedi. Öte yandan da çalışmaları yürüten bir takım var ve hakikat olanın yapıldığını belirtiyorlar.
Bodrum Müzesi’nin emekli müdürü, Türkiye’nin birinci sualtı arkeoloğu Oğuz Alpözen ve Avukat Oğuz Dönmez’le kalede gerçekleştirilen onarım çalışmalarına dair tenkitlerini konuştuk. Mimarlık tarihi ve kentsel muhafaza alanında Türkiye’nin sayılı bilim insanları ortasında yer alan Işık ve Günkut Akın ise Bodrum Kalesi’nde uygulanan projeyi anlatarak değerlendirmelerde bulundular.
.
‘HİÇBİR ŞEY ALPÖZEN’İN HAYALPERESTLİĞİNİN ESERLERI DEĞİLDİ’
Yapılan bu proje ile bir çok bilim beşerinin 50 yıllık çalışmasının ve emeğinin yok edildiğini savunan Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nin emekli müdürü Oğuz Alpözen, kalede gerçekleştirilen onarım çalışmalarını eleştirerek şu sözleri kullandı:
“O güzelim kalede ne ağaç, ne havuz, ne de yaşayan müze kaldı. Tek bir çiçek bırakmadılar. Dünyanın en büyük amfora sergilemesinin yerinde yeller esiyor. Şapelin içindeki Süleyman Demirel’in çivisini çaktığı Roma Gemisi repliğini söküp attılar. Dünya’da birinci sefer alttan ışıklandırılan Cam Sergisi’ni yok ettiler. 3 yılda yaptığımız su altı hafriyatını gösteren akvaryumu söküp attılar. Dünya hoşu Karyalı Prenses’in binasını kökten yıkıp yerine ucube bir stant yaptılar. Serçe Limanı Batığı’nın akibeti meçhul. En beğenilen yerlerden biri olan İngiliz Kulesi, Ortaçağ Şölen Salonu’nu yok ettiler. Alman Kulesi’nin orjinal sıvasını söküp attılar. Batı Hendeği’ndeki 500 yıllık Osmanlı duvarını yıktılar. Kulelerin özgün sıvalarını ve derzlerini hilti ile söküp akemiyle doldurdular. Hiçbir şey bırakmadılar. Meğer burada yapılan her şey bilimsel, şura kararına dayanılarak yapılmıştı. Hiçbir şey Oğuz Alpözen’in hayalperestliğinin eserleri değildi.”
Oğuz Alpözen.
‘ŞAPELİN CAMİ OLARAK AÇILMASI İKİ GÜNLÜK MESELE’
Alpözen, Bodrum Kalesi’nde bulunan şapelin içinde sergilenen geminin kaldırılmasındaki asıl gayenin ise öteki olduğunu öne sürdü. Onarımın art planında periyodun Kültür Bakanı İsmail Kahraman’ın kalenin şapelini, cami yaptırma aşkı olduğunu savunan Alpözen, söyle devam etti:
“Tarafımdan yapılan bu minare semboliktir. Şerefeye çıkış yoktur. ‘Burayı ibadete açalım da Bodrumlular namaz kılsın’ diye bir niyetimiz yoktu. Bu şapel tarihi boyunca hiçbir vakit Bodrumlulara ibadethane olarak hizmet etmedi. 23 yıl evvel de geminin sökülerek, şapelin mescide çevrilmesi gündeme gelmişti. Bu yapılan Kariye ve Ayasofya Müzesi’nde yapılanlarla tıpkı hadisedir. İçinde sergilenen gemiyi attıkları için artık oranın cami olarak açılması iki günlük problem. On tane halı serersin, bir Kuran, bir tespih tamam!”
‘YAŞAYAN MÜZE, TABELA MÜZESİ HALİNE GETİRİLDİ’
Kaledeki çalışmalarla ilgili tenkitler getiren Avukat Oğuz Dönmez ise, 30 yıla yakın müzenin yöneticiliğini yapan, müzeyi büyüten, geliştiren ve koruyan emekli müdür Oğuz Alpözen’in yazdıklarının, söylediklerinin, yapılanlara itirazlarının asla gözardı edilemeyeceğini belirtiyor. UNESCO tarafından 1972’de ‘Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına Dair Sözleşme’nin kabul edildiğini ve TBMM tarafından uyulması gerekli bir iç hukuk dokümanı haline getirildiğini hatırlatan Dönmez, şu değerlendirmede bulunuyor:
.
“2016 yılında Türkiye’nin UNESCO Dünya Süreksiz Miras Listesi’nde yer alan, 1995 yılında da Avrupa’da ‘Yılın Müzesi’ değerlendirmesinde özel ödül alan müze, bu üç yıllık süreçte dönüşüme değil, yok oluşa uğramış bir halde. İhaleyle ‘yaşayan müze’ olmaktan çıkarılmış, bu özelliği tümüyle silinmiş, bir ‘tabela müzesi’ pozisyonuna getirilerek, asıl toplumsal fonksiyonu ve müdafaacı özelliği kamu erki eliyle yok edilmiştir. 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Muhafaza Kanunu’na nazaran muhafaza altındaki yerler, ‘kurul kararı alındı’ denilerek ortadan kaldırılmıştır. Bakanlığın ve uygulamacı Genel Müdürlüğün büyük tezatı kelam bahsidir. Bugün bakanlığı ve devleti yöneten zihniyetin çok öteki yerlerde ve emeller peşinde olduğu, ülkenin tüm doğal ve arkeolojik sit alanlarını adeta betonlaştırdığını biliyor ve gözlemliyoruz. Bodrum Kalesi’nde her yere beyaz çakıl taşı döşenerek, ‘projeyi uyguluyorum’ kisvesi altında aslında tarihi dokunun yok edildiği apaçık ortada bir durumdur.”
‘SORUMLULUK HİSSEDEREK DEVREYE GİRDİM’
Başlangıçta projeyi eleştiren ve daha sonra Kültür Bakanlığı tarafından oluşturulan Müracaat Kurulu’nda misyon alan İCOMOS eski Lideri Prof. Dr. Parıltı Akın ise, onarım çalışmalarında yaşanan süreci şöyle özetledi:
“Projenin epey vakit gözlerden uzak tutulması ve apansız ortaya çıkması, doğal olarak çabuk yargıları da beraberinde getirmişti. Bu birinci tartışmaları duyduğumda ben de kalenin onarım sonrası geleceği hakkında çok rahatsız oldum ve sorumluluk hissederek devreye girdim. Bu bağlamda, 2007 yılı sonunda, çalışmalar ilerlemeden Mimarlar Odası Bodrum Temsilciği, bahisle ilgili kimi sivil toplum örgütleri ve hassas Bodrumlulara açık, milletlerarası seviyede bir çalıştay yapılmasını önerdim. ICOMOS’un eski liderlerinden olduğum için toplantılardan tanıdığım Fransa ve Belçika’dan iki kale müdafaa uzmanını ve Türkiye’den mevzuyla ilgili bedelli birkaç uzmanı davet ettik.”
‘PROJEYİ GÖRÜNCE ÇALIŞMANIN NİTELİĞİNİ ANLADIK’
“Başlangıçta çalıştay önerisi lokal ortamda biraz tartışmalı bulunmakla birlikte sonuçta kabul edildi. Çok sayıda ulusal ve memleketler arası örneğin tartışıldığı, bu tıp tamiratlarda uyulması gereken hakikat ve yanlışların ele alındığı, yol gösterici bir toplantı olarak, bu mevzudaki önyargıları hayli hafifletti. Toplantıya fikirlerini rahatça aktarabilmeleri maksadıyla projenin müellifini ve Kültür Bakanlığı sorumlusunu da davet etmiştik. O etaba dek muhatap oldukları ağır tenkitlerle suçlanarak gelmek istememişlerdi. Sorun çözüldü ve müellifin bütün projeleriyle gelip, yaklaşımını detaylı bir biçimde sunmasını istedik. Bilhassa restitüsyon projesini görünce, projenin art planında ne kadar önemli çalıştığını anladık. Ayrıyeten ayrıntılı proje raporu da işin niteliğini ortaya koyuyordu. Uygar bir ortamda yapılan bu çalıştay sonunda her kesimde bir rahatlama oldu.”
“Hemen akabinde Bakanlığa, yapılacak onarım çalışmaları için disiplinlerarası bir bilim heyeti oluşturulmasını teklif ettik, bu teklifimiz kabul gördü. 2018 yılından itibaren de çalışmalar, benimle birlikte, onarımın çeşitli alanlarında tecrübe sahibi üç restoratör-mimar, statik uzmanı, gereç uzmanı sanat tarihçisi ve bölgede çalışan tecrübeli arkeologlar üzere uzmanlardan oluşturulan 7 kişilik kümenin verdikleri ortak kararlar ve kontrolüyle sürdürüldü.”
Parıltı Akın.
‘EN BÜYÜK SORUN YAPILMAK İSTENİLEN YENİ MÜZEYDİ’
Kalede yapılması planlanan lakin daha sonra iptal edilen müzeye de değinen Işık Akın, şöyle devam etti:
“Sivil toplum kuruluşlarından bilhassa Bodrum Mimarlar Odası Temsilciliği’ne mensup kimi mimarlar tarafından eksik bilgilerle şurası şöyle yanlış, burası bu türlü yanlış halinde tenkitler vardı. Biz onlara, yaptığımız detaylı incelemeler sonucu, hakikaten iyi bir rölöve ve iyi bir restitüsyon çalışması olduğunu ve onarım projesinin yanlışsız datalar üzerine kurulduğunu anlatmaya çalıştık. Lakin projenin temel sorunu, kalenin içine yapılmak istenilen yeni müzeydi. O müze yapısı her şeyi berbat ediyordu. Kültür Bakanlığı istediği için, müellif bu projeye onu da yerleştirmek zorunda kalmıştı. Biz bu müzenin kesinlikle yapılmaması gerektiğini, getireceği yükle kalenin bütün özgünlüğünü bozacağını söyledik. Müellifin fikri de bu taraftaydı zati. Ayrıyeten bu süreçte, Mimarlar Odası bahisle ilgili olarak, Kültür Bakanlığı’nı duruşmaya verdi ve dava kazanıldı. Bu karardan da hepimiz mutlu olduk.”
‘BATIK, YERIN BÜTÜNLÜĞÜNÜ ORTADAN KALDIRIYORDU’
En çok eleştirilen fakat çok yerinde alınan bir kararın da şapelin içinin boşaltılması ve alt yapısının sergilenmesi olduğunu aktaran Parıltı Akın, bu bahiste da şu değerlendirmeleri yaptı:
“Şapel zati çok küçük bir yer. İçindeki batık ihtimamlı bir biçimde kaldırıldı. Zira o batığın oraya yerleştirilmesi, bu nitelikli yerin bütünlüğünü ortadan kaldırıyordu. Artık kendi kendini sergileyen bir iç yere dönüşmesi kıymetli bir çıkar. Zati yalnızca benim değil müşavere heyetinin ortak kararı da bu istikametteydi.”
‘BUNLARI DUYMAK BİLE BENİM İÇİN ZULDÜR’
Işık Akın, projenin kalenin kimliğini oluşturan özgün kıymetleri bozduğuna yönelik tenkitlere ise şöyle cevap verdi:
“Böyle bir ihtimal var mı? Yani bu türlü bir müşavere konseyi, yepyeni derzleri sökerek, yerini tarihi kıymetine uygun olmayan materyalle doldurmaya müsaade vermek üzere bir kararı alabilir mi? Orada kullanılan bütün gereçlerin tahlili, gereç danışmanı hocamızın kontrolünde laboratuarlarda yapılarak, alanda derzlerle ilgili küçük denemeler gerçekleştirildi. Ve ona nazaran alınan ortak kararlarla uygulamaya geçildi. Özgün duvarları zedeleyen niteliksiz ekler temizlendi. Gereken yerlerde sağlamlaştırmalar yapıldı. Kalenin duvarlarına ziyan veren bütün bitkiler söküldü. Lakin başka bitki ve ağaçlar genel olarak dikkatli bir biçimde korundu.”
.
“Özellikle mahallî basında ve internet ortamında vakit zaman bilgisizce tenkitler yapılıyor. Yazılanlara bakmak bile istemiyorum. Bugüne kadar da bu polemiklere hiç dahil olmadım. Bodrum Kalesi’ne yakışacak ulusal ve milletlerarası muhafaza kurallarına uygun nitelikli bir onarım yapıldı. Kararlar, her biri konusunun uzmanı üyelerden oluşan ve yapılanları her ay yerinde denetleyen bir istişare konseyi tarafından alındı. Büyük bir memnuniyetle söz edebilirim ki, bu konseyde benimle birlikte çalışan herkes birebir duyarlılıktaydı. Ve müellif de bizim tekliflerimize nazaran hareket etmeye ihtimam gösterdi. Bir onarım hocası ve eski bir ICOMOS Lideri olarak kalenin onarımı konusunda gönlüm rahat. Zira bu işte yanlışın geriye döndürülebilme imkanı yok. Özgün olanı yanlış kararlarla yok ettiğinizde, o onarım olmaktan uzaklaşır.”
‘DUVARLAR ESKİ Mİ, YENİ Mİ AYIRT EDİLEMİYORDU’
İTÜ Mimarlık Tarihçisi Günkut Akın ise 1960’lı yıllarda kurulan müzede sergileme alanları düzenlenirken, kullanılan gereç ve yapılan çalışmaları eleştirerek şunları söyledi:
“Oğuz Beyefendi çok hoş çalışmalar yapmış lakin o vakitler natürel onarım fikri de yok. Gemi maketi, şapeli bütünüyle doldurduğu için yerin algılanması mümkün değildi. Müze içindeki tarihi yapılardan kopan taşlar toplanılarak Serçe Limanı ve Uluburun Batığı binaları yapılmış. Bu da vahim bir durum. Eski duvar mı, yeni duvar mı kimse bunu ayırt edemiyordu. Zira kalede bulunan mevcut taşlar toplanılarak yapılmış. Bu türlü bir sorun vardı…”
.
‘DİSNEYLANDVARİ BİR MÜZE OLMUŞTU’
Tez edildiği üzere kulelerin değil, yalnızca içindeki eşyaların kaldırıldığını aktaran Günkut Akın şöyle devam etti:
“Tarihi yerlerdeki popülist sahnelemeler, hayali mobilyalar ve canlandırma senaryolarına uygun tefrişler, kalenin özel kimliğine ziyan veriyordu. Bugünün müzecilik anlayışında bu cins bir yaklaşım artık geçerliliğini yitirdi. Yani kalenin duvarlarını mı göreceksiniz, içeride bir koru mu göreceksiniz? Münasebetiyle mekansal olarak, mimar üzere bakarsanız bu tip şeyler müzenin avlu yerlerini çok engelliyordu. Ayrıyeten İngiliz Kulesi’nde bulunan toplantı masası büsbütün uydurma. Karyalı Prenses kısmındaki atlas kumaşlar, doldurulmuş hayvan başları, bayraklar, flamalar olmayacak şeyler. Biraz Disneylandvari bir müze olmuştu. Bu kulelerden yalnızca bu saydıklarım kaldırıldı. Söylenildiği üzere yok olan hiçbir şey yok!”
Günkut Akın
‘BUGÜNE KADAR HİÇ AÇILMAMIŞ KISIMLAR ORTAYA ÇIKTI’
Bakanlığın sessiz sedasız ihale yapması nedeniyle birinci başta kendisinin de projeye yansılı olduğunu anlatan Günkut Akın, “Bakanlığın bunda cürmü çok. Bodrum kamuoyunun, iş bittikten sonra haberi oldu. Bu çok yanlıştı. Ancak kusurlarını anladılar diye düşünüyorum. Çok başarılı bir diyalog süreci oldu” diyerek onarım sürecinde yapılan çalışmaları şöyle özetledi:
“Kalenin duvarları; içinde oluşmuş boşluklardan, yüzeyindeki erimiş taşlara kadar elden geçti. Asıl büyük iş buydu. Yerler temizlendi. Kale daha fazla ortaya çıktı. Hiç kullanılmayan mahzenler stant yeri olarak açıldı. En değerlisi çalışmalar sırasında bugüne kadar hiç açılmamış kısımlar ortaya çıkarıldı. Bu bence en kıymetli şey. Kale girişinde cafe ve dükkanların olduğu birinci avlu (Batı Hendeği) onarım öncesinde denizden büsbütün kopuktu. Artık üst kottaki köprünün taşıyıcı duvarları kaldırıldığı için denize açılıyor. Ne yazık ki bunlar hiç bilinmiyor ve konuşulmuyor.”
Gazete Duvar
