Ahmet Uhri
Buğdayın beşerle olan aşkının günümüzden yaklaşık olarak 14 bin yıl evvel başladığını neredeyse artık herkes öğrendi. ‘Secale cerale’ yani çavdar içinse bu tarih arkeobotanik datalara nazaran buğdayın tanınmasından yaklaşık olarak 4 bin yıl sonra yani Neolitik Çağ’da olmuştur. Akdeniz Bölgesi’nde Yumuktepe, Kuzey Suriye’deki Tell Müreybet ile Orta Anadolu’daki Can Hasan ve Alacahöyük’te çavdara rastlanmıştır. Bu kazılardan elde edilen bilgilere nazaran; Tell Müreybet’te rastlanan örnekler burada çavdar tarımı yapılıp yapılmadığı konusunda tam olarak fikir vermese de M.Ö. 8500-7500 tarihleri ortasındaki Neolitik Dönem’le çağdaştır. Bir başka deyişle Ortadoğu’da birinci yerleşik ömür ve tarım başladıktan yaklaşık 4 bin yıl sonra çavdarın tahminen de tarıma alınma çalışmalarının başladığını söylemek muhtemeldir. Suriye’de görülen bu birinci örneklerden sonra, Anadolu’daki şimdilik en eski örnekler Orta Anadolu’da Karaman yakınlarındaki Can Hasan III kazısından gelmektedir. Bu hafriyattan elde edilen arkeobotanik bilgileri pahalandıran S. Payne ve G. Hillman tarih olarak yaklaşık M.Ö. 6500 civarını vermekteler.
AYRIK OTUNDAN ALLAHIN BUĞDAYINA…
Görüldüğü üzere buğdaya nazaran çavdarın insanın yaşantısına girmesi epey geç bir tarihte gerçekleşmiş. Bu gecikmenin elbette bir nedeni var, o da yabani çavdarın buğday tarlalarında yabani bir ot olarak yetişmesi. Yani birinci vakitler bir ayrık otu olarak görülen çavdar vakitle evrimleşmiş ve bu evrim sırasında değişik iklim şartlarına buğdaydan daha güçlü hale gelmiştir. Bu nedenle de buğdayın bilhassa soğuk iklim şartları sırasında yetişememesi durumunda tıpkı tarlalarda filizlenmiş ve ikame bir eser olarak birinci çiftçi topluluklarından beri değerlendirilmiştir. Tell Müreybet ve Can Hasan III yerleşimlerinden çok daha geç devirlere tarihlenen Alacahöyük üzere Erken Tunç Çağı yerleşimleri ise artık çavdarın tahminen de bir ikâme eser olarak dikkate alındığının göstergesi olabilir. Ayrıyeten kimi Hititologlar Hitit metinlerinde geçen KAR-aŝ sözcüğünün çavdar ya da yulaf manasına gelebileceği üzerinde durmaktalar. Artık neden Anadolu’da çavdara ‘Allahın buğdayı’ denildiği tahminen daha iyi anlaşılır. Soğuk geçen bir yılın sonunda üretebildiğiniz buğday az ise, bu eser kaybını karşılayan tanrısal bir ikram üzeredir çavdar, üretici için.
Çavdarı betimlemeyi tekrar Fernando-Armesto’ya bırakalım:
“…Tecrübesiz çiftçilere ve soğuk havada yetiştirmek zorunda kalanlara cennetten gönderilmiş bir armağan üzeredir, buğday yetiştirmenin emniyetli olmadığı ortamlarda, bilhassa Roma İmparatorluğu’nun Kuzey ve Doğu taraflarında, yabani ot olarak hayatına başlayıp temel eser olarak devam etmiştir. MÖ I. binyıldan beri, patates rekabete başlayıp öne geçene kadar, çavdar Kuzey Avrupa düzlüklerinde yetişen en seçkin besin unsuru olmuştur…
…Plinius’un çavdarı sadece fakirlere uygun görmesi o vakitten beri seçkinler ortasında karşılığını bulmaktadır. Lakin, günümüzde, burjuva yiyeceği olarak yükseliş göstermektedir, lezzet düşkünleri, zayıflamak isteyenler ve doğal eser heveslileri tarafından tercih edilir hale gelmiştir; çünkü bu ekmekleri çiftçiler yapıp yemektedirler…”
Elbette bu söylenenler Akdeniz dünyası üzere kuzeye nazaran daha ılıman bir iklime sahip coğrafyalar için pek geçerli olmasa gerek. Çünkü Akdeniz uygarlığı aslında bir buğday, zeytinyağı ve şarap uygarlığıdır desek yanlış olmaz. Esasen Eski Yunan’da da makus kokusu nedeniyle pek sevilmeyen çavdarı hem Plinius hem de eczacılığın babası Galenos kötülemeseler bile iyi bir besin unsuru olarak anmamaktadır.
‘ÇILGIN EKMEK’ VE PLATON’A GEÇİŞİN SEKİZİNCİ ADIMI
Bu tarihî ve arkeolojik datalardan sonra çavdardan kaynaklanan salgın ve zehirlenme kıssasına gelelim. Çavdar, çağlar boyunca buğdayın ikamesi olarak görülmekle birlikte insanlık için epey ziyan verici boyutlarda hastalıklara da neden olmuştur. 19. yy’ın ortalarına kadar çavdarın bir modülü zannedilen ve biçiminden ötürü çavdarmahmuzu denilen bir asalak mantar çeşidi bu hastalıkların nedenidir. Olasılıkla Antik Yunan ve Roma’dan beri bilinen bu hastalık temel olarak Ortaçağ’da kayıtlarda sıklıkla yer almaya başlamıştır. Mikrobiyolojinin gelişmesiyle birlikte aslında Claviseps purpurea ismi verilen bir mantarın bu zehirlenmeye neden olduğu anlaşılmış olmakla birlikte daha evvelce verilen ergot zehirlenmesi isminin kullanımı da devam etmiştir. Claviseps purpurea, biçiminin horozun mahmuzuna benzemesi nedeniyle bu isimle isimlendirilmiştir. Çünkü 17. yy Fransızcasında argot sözcüğü horoz mahmuzu için kullanılmaktadır. Tıpkı formda Claviseps purpurea da kapsül yahut mahmuz biçimli olan ve purpurea kısmından da anlaşılabileceği üzere mor renkli (purple) mahmuz demektir. Bu mantar da çavdarın başağındaki adedin üzerinde gelişerek bir müddet sonra onun yerine geçer ve motamot bir mahmuz üzere uzayarak, morumsu koyu rengiyle kendini aşikâr eder. İşte bu mantar halusinojen tesiri olan bir alkoloid içerdiğinden süreksiz deliliğe ve hatta vefata neden olmakta. Hatta bu nedenle Ortaçağ’da mantar içeren bu cinsten ekmekler ‘çılgın ekmek’ olarak isimlendirilir. Ergotoksin denilen bu alkoloid ile ilgili çalışmalar değişik bir unsurun de çavdarmahmuzundan ayrıştırılmasını sağlamıştır. Bu husus D-lysergic acid diethylamide ismiyle bilimsel literatürde yer almakla birlikte, temel olarak LSD diye tanınmakta. LDD, İsviçreli kimyager Albert Hofmann tarafından 1938 yılında birinci kere ayrıştırılmış olup, bu husus daha sonraki yıllarda Dr. Timothy Francis Leary’nin öncülüğünde 68 jenerasyonu tarafından baş tacı edilmiştir.
Nereden nereye? Görüldüğü üzere çavdardan yola çıkıp LSD’ye kadar ulaşmak mümkün. Bir adım daha atıp buradan Arthur Miller’ın ünlü tiyatro yapıtı Cadı Kazanı’na da ulaşalım o vakit. Miller’ın 1952 yılında yazdığı ve McCarthy devrini eleştirdiği bu oyununda 1692-1693 yıllarında Salem Massachusetts’de gelişen cadı olayları işlenmektedir. Salem’de kurulan engizisyon mahkemesinde birçok kişi cadılıkla suçlanarak idam edilmişlerdir. Bütün bu olayların merkezinde ise olasılıkla yedikleri çavdar ekmeğinde bulunan ergotoksin nedeniyle hayal gören kız çocuklarının tabirleri bulunduğu düşünülmektedir.
Burada hususla direkt ilgili olmamakla birlikte olgular ortasındaki münasebetleri görme ya da birbiriyle bağlama üzerine yazınsal bir örnek vermek istiyorum. Umberto Eco’nun Foucault Sarkacı isimli romanında kahramanlardan Casaubon uzun bir seyahatten sonra İtalya’ya dönüp iş olarak ismini kendisinin uydurduğu bir çeşit ‘bilgi hafiyeliği’ne soyunur. Hiçbir bilgi başkasından üstün değildir prensibinden hareketle olgular, dokümanlar ve bilgiler ortasındaki ilgiler kurmaya başlar. Kendi deyişiyle, çağrışım yoluyla yedi basamakta salamdan Platon’a geçmeniz gereken bir oyuna benzemektedir yaptığı iş. Salam-domuz-kıl fırça-Biçemcilik-İdea-Platon. Şu an, bu alıntıyı, bu yazıya eklemekle aslında sekizinci adım da atılmış oldu: Çavdar.
Gazete Duvar
