Hakan Sipahioğlu
AKP Genel Lider Yardımcısı Becerikli Ünal’ın kendisine “Bizi bitirdiniz” diyen bir çiftçiye verdiğini söylediği cevap haklı olarak çok konuşuldu: “Cebinde iPhone 6 var, internet paketi de var.”
Fakirlere telefonla internete bağlanmayı lüks gören bu bakış açısının gerisinde hem bir dehşetin hem de sınıfın durumuna dair bir bilgisizliğin yattığını görmek mümkün. Bilgisizlik, akıllı telefon ve internetin emekçinin dünyasında yaşamsal bir değere sahip olamayacağı zannından ileri geliyor. Elbette Ak Parti ile fakirler ortasındaki kopuşun gitgide hızlandığı günümüzde bu bilgisizliğe şaşırmanın da bir manası yok. Ne var ki Türkiye Personel Partisi’nin mevsimlik çalışanların doldurması için bir çevrimiçi anket formu paylaştığında sol görüşlü kullanıcılardan aldığı reaksiyonlar bu bilgisizliğin Türk sağı ile hudutlu olmadığını gösteriyor bize. Mevsimlik çalışanlarla şahsen alanda temas etmektense internet üzerinden bağ kurmayı tercih etmek belli bir probleme işaret ediyor olabilir elbette, fakat emekçilerle bu halde bağ kurmanın adeta ontolojik olarak mümkün değilmiş üzere düşünülmesi, yine ele alınması gereken bir ezberle karşı karşıya olduğumuzu da gösteriyor güya.
Aralık ayında Karşı Sanat’ta sergilenmeye başlayan, Ocak 2021 sonunda sanal ortamdan da erişime açılan “TikTok’un Emek Sineması” derlemesi, işte bu ezberi sorgulamamızı sağlayacak ögelerden biri olarak öne çıkıyor. Standın başlamasından bu yana sessiz sedasız, lakin epeyce kıymetli bir tartışma süregidiyor. Sorulan sorular çeşitli ve açılan alan hayli verimli: Kol emeğinin şimdiki maddi ve ideolojik şartları TikTok görüntülerinden tespit edilebilir mi? TikTok emekçilerin kendi sanatsal/performatif üretimlerini gerçekleştirebilmek için iş yerlerindeki üretim araçlarını bir müddetliğine “gasp etmesi” bir direniş imkânına mı işaret ediyor, yoksa süreksiz bir arınma mı sağlıyor? Mavi yakalar, garantisiz çalışanlar, mevsimlik emekçiler ortasında TikTok üzerinden kurulan bu yatay irtibat ağı personel hareketine bir katkı sunabilir mi?
Şu ana dek çeşitli gazete yazılarında, Youtube’da ve Twitter üzerinden yürüyen tartışma, bu sorulardan çok daha fazlasını üretmiş durumda. Hasebiyle bir yazı ile şu ana dek değinilmiş bütün noktaları yanlış anlamaya yer bırakmaksızın özetlemek ve derli toplu karşılıklar üretmek mümkün görünmüyor. Bunun yerine şimdi gereğince bahsedilmemiş, ya da ortaya atılmasına karşın derinleştirilmesinde yarar bulunan birkaç konuya dikkat çekmek ve bu vesileyle sergiyi yine hatırlatmak üzere daha alçakgönüllü bir misyon üstlenmek uygun olacaktır diye düşünüyorum.
Bu doğrultuda öncelikle stant üzerine yapılan bir söyleşide Aslı Odman’ın lisana getirdiği eksiklikle başlanabilir. Odman, stantta salt çalışanların çektiği görüntülerin sunulmasının kâfi olmayabileceğini, bu görüntülere verilen izleyici tepkilerinin da kıymetli bir bilgi sunacağını söylüyordu. Bu tepkilere stant kapsamında rastlamadığımız ve bunun bir eksiklik olduğu hakikat. Ancak bu müşahedesi standın dışına bakarak yapmak mümkün görünüyor.
CENNETTE ÇİÇEK TOPLAMAK
Zizek’in “Sapığın Sinema Rehberi”nde geçer: Titanik sinemasında gemi olağan seyrinde ilerlemektedir. Ne vakit ki varlıklı bayan (Kate Winslet) yoksul aşığına (Leonardo DiCaprio) New York’a varır varmaz onunla fakir bir hayatı yaşamayı kabul edeceğini söyler, tam o anda gemi buzdağına çarpar. Böylelikle bu felaket sayesinde “esas felaket”, yani bir zenginin “sınıf intiharı” yaparak yoksul ve memnun bir hayatı sonsuza dek yaşayabileceği söylemi engellenmiş olur.
Elbette bu telaffuz boş bir yer üzerinde yükselmez: Sinemanın değerli sahnelerinden biri, varlıklı bayanın üçüncü sınıf yolcuları ortasındaki partiye katılması ve çılgınca eğlenmesidir. Soğuk ve sıkıcı güçlü baloları ile bu yoksul İrlanda cümbüşü ortasındaki kontrast sınıf intiharının da makul münasebetini üretmiş olur. Bu “burjuva/aristokrat hayatının sıkıcılığına karşı renkli, eğlenceli, hayat dolu işçi/yoksul yaşamı” teması “Titanik”ten evvel ve sonra çekilmiş birçok sinemada daha karşımıza çıkar (Aklıma aktüel bir örnek olarak “Green Book” sinemasındaki fakir siyahların gittiği barda geçen sahnesi geliyor). Birinci bakışta geçersizlikle, yapaylıkla dolu burjuva ömrünün ifşasına karşı yoksulluğun savunusu olarak değerlendirilebilecek olan bu tema, birebir vakitte içerdiği “mutlu, zira fakir” söylemi ile fakirlere mevcut şartlarından daha fazlasını istek etmeme, fakir kalmaktan şad olma fikrini aşılama misyonunu da üstlendiği için gri bir alanda durur.
Sinema, yalnızca sinema değildir, “Titanik”teki mevzubahis tema da sinemayla sonlu kalmaz. Temanın hayattaki yansımasını Türkiye’deki arabesk-pop münasebetinde görebiliriz: ‘Türkiye’nin Pop Müziği’ kitabında Uğur Küçükkaplan Türk popundaki arabeskleşmeyi “kimliğini bulamayan Türkiye tanınan müziğinin kaçınılmaz olarak makamsal bir kimliğe bürünmesi” olarak okumayı öneriyordu. Münasebetiyle yapay ve kimliksiz orta sınıf kültürü, boşluğu alt kültürün canlı öğeleriyle dolduruyordu.
Sınıflar ortası müsabakaların pandeminin de katmerleyici tesiriyle gittikçe sanal mecralara taşındığı günümüzde de, fakir kültürlerinin “hayata renk katan” ögeler olarak üst sınıflarca sahiplenilmeye devam ettiğini tam da TikTok sayesinde gözlemleyebiliyoruz. Bunun bir örneği olarak TikTok’ta başlayan “Cennetten çiçek mi topluyorum” akımının Twitter’a yayılması gösterilebilir. Üstte ele alınan çerçeveyi hatırladığımızda, içinde hayat emareleri barındıran tek kültürün hala alt sınıfta üretildiğini, aşağının cazibesinin devam ettiğini düşünebiliriz. “Yüksek” kültürlerdeki mana krizi mecburen TikTok cennetinden “çiçek toplayarak” doldurulabiliyor çünkü.
Öte yandan TikTok görüntülerinin üst sınıflarda gördüğü bu kabullenme Cenk Saraçoğlu’nun Kürtlere yönelik yeni bir milliyetçi tavır olarak tespit ettiği “tanıyarak dışlama”nın daha şık, daha gri bir mertebesi olarak da okunabilir. Romanları “Çingene” diye dışlamaktansa onlara “Romanlar sevinçli olur” kabulü üzerinden, dışarıdan verilmiş bir kimlikle yasal sayılabilecekleri bir alan açılması üzere, ya da bir vakitler “Türkçenin bir lehçesi” olduğu tez edilen ve/veya düpedüz yok sayılan Kürtçenin melezleştirilerek internet jargonuna kabul edilmesi (örneğin “dewamke”) üzere, TikTok vesilesiyle görünür hale gelen emekçi sınıfı alt kültürünün de sosyo-ekonomik piramidin daha üst basamaklarınca evcilleştirilerek (aşağı statüsü reddedilmeksizin benimsenerek) kendine yer bulabildiğini argüman etmek mümkün.
İşte sınıflar ortasındaki hegemonya uğraşı bu tansiyonlu alışveriş üzerinden, gri bir alanda, personel sınıfı kültürünün nevi şahsına münhasır pahasının hem kabul edilip hem de soğurulmasıyla şekilleniyor. TikTok kozmosunun gösterdiği gerçekliklerden biri bu.
Bu “evcilleştirme” aksiyonunun toplumsal katmanlar ortasındaki hiyerarşiyi doğal kabul eden ideolojilere sahip şahıslarca yapılmasında “sıra dışı” bir taraf yok. Ancak Altyazı mecmuasında stant üzerine yayınlayan bir yazıda bizlere yeni “politik özneleşme biçimlerini” sunabilecek faktör olarak TikTok’tan stant salonuna yanlışsız gerçekleşen “mecra transferi”nin öne sürülmesi de emsal bir ideolojik soruna işaret etmiyor mu? TikTok kainatı ile “hakiki” kültür dünyası (sergi salonları) ortasında bir epistemolojik hiyerarşi kurabilir miyiz, kurmalı mıyız?
Bu soru stant üzerinden yürütülmesi gereken temel tartışmaya geri çağırıyor bizi: Mecra sorunu.
İRTİBAT ARAÇLARININ MÜLKİYETİ
“İşçiyi kim beğenir ki” diye soruyor stantta yer alan görüntülerin birindeki personel. Standın bize gösterdiği şeylerden biri bununla ilgili: Çalışanlar, TikTok görüntüleri vasıtasıyla bir bakıma işçiliklerini bir müddetliğine askıya alıyor (söz gelimi podyumlarda uzunluk gösteriyor) ve karşılığında “beğeniliyorlar”. Emekçiler böylelikle on beş dakikalığına ünlü olmanın tatminini yaşayarak kendilerine sanal bir nefes alma alanı açıyor ve iş yerini kendileri için katlanılabilir bir yere çeviriyorlar. Böylelikle, bir manada emekçi kalmaya devam edebilmek için gerekli duygusal yine üretimi kendi kendilerine sağlamış oluyorlar (Sergide yer alan TikTok görüntülerini çeken bir emekçi ile birartıbir’de yapılan söyleşide görüntünün “keşfet” kısmına girmesinin, üç bini geçen takipçiye ulaşmanın heyecanından kelam ediliyor örneğin). Bu manada TikTok sınıfsal bir patlamanın önünde bir supap rolü oynuyor üzere görünüyor.
Ne var ki “cebinde iPhone 6 var” sözlerindeki endişe da yersiz değil. Zira birartıbir’deki söyleşide TikTok’un personeller için tıpkı vakitte bir haberleşme ağı rolü oynadığı da görülüyor. Personeller (en azından stantta yer alan videolarda) direkt ideolojik içerikler üretmeseler de – çünkü TikTok buna uygun bir mecra değil – maddi şartları gereği örtülü ya da açık bir sınıfsal söylemi de sirkülasyona sokmuş oluyorlar. Marshall McLuhan ‘Gutenberg Galaksisi’nde matbaanın burjuva şuurunun oluşumundaki rolüne değinirken, sınıfsal belirlenimde sırf üretim araçlarının değil, bağlantı araçlarının mülkiyetinin de kıymetli olduğunun altını çiziyordu. Fakirlerin cebindeki iPhone ve internetin, bu istikametiyle hâkim sınıflar için bir kaygı faktörü oluşturmasından daha doğal bir şey yok. Fakat (iletişimin devletler tarafından denetlenmesi konusu bir yana) irtibat aracı olarak salt iPhone ve internet kâfi değil. Sanal mecranın niteliği de burada öne çıkıyor: TikTok formatı, içerik üzerinde belirleyici olarak sınıfın devrimci potansiyelini soğurucu bir fonksiyon de kazanıyor, esasen bir evvelki paragraftaki sıkıntılar da TikTok’un tam da bu “doğasından” kaynaklanıyor.
Bu noktada sıkıntı bir soru devreye giriyor: Sol parti/hareketler, mahalle çalışması yahut fabrika çalışması yapar üzere “TikTok çalışması” da yapabilir mi? Yoksa içerik üzerindeki tahrif edici tesirleri göz önünde bulundurularak yeniden sınıfa hitap etmek üzere “bağımsız” bir sanal yapı mı kurmak gerekir?
Elbette ikincisi varken birincisini sormak bile anlamsız üzere görünüyor. Meğer ikinci soru beraberinde yeni ve çok daha sıkıntı bir soru doğuruyor: Çalışanın bağımsız sanal mecrası personeller için cezbedici olacak mı? Eğlenceli, “hafif” içerik üreterek iş yeri ortamını katlanılabilir kılmayan, personele “binlerce beğeni” kazandırarak kişisel varlığının onaylanması isteğini tatmin etmeyen bir mecra, emekçi sınıfının ilgisini çekebilir mi? Yoksa bu ikisini de yapamayıp emekçilerle onların kültürel üretimlerini steril stant salonlarımızda “kürate ederek” ilişkilenmeye devam mı edeceğiz?
Fakirin cebindeki iPhone ve internet paketi yönetenleri korkutuyor, korkutacak da. Pekala, biz tam olarak nelerden korkuyoruz? iPhone’dan mı, çalışandan mi, “kültürel sınıf intiharı”ndan mı?
Yanıt bekleyen esas soru – bence – bu.
Gazete Duvar
