Zeynep İhtimam
Bilim kurgu edebiyatının türsel kalıplarını kıran yazar-aktivist Margaret Atwood, “her ütopyanın aslında distopyayı içinde barındırdığı”nı söyler. Ülkü toplum ve onun negatif baskısı üzere duran sistemler ortasında keskin bir ayrıma gitmeyi uygun bulmayan müellife nazaran, her ikisi de aslında birbirinin tezahürüdür: Her ütopya gerçekleştiği andan itibaren bir distopyaya dönüşebilme potansiyeline sahiptir. Ya da muhakkak bir azınlığın ütopyası, her vakit “diğerleri”nin distopyasıdır. Ancak her distopya da ütopik olana referansla bir değişim umudu taşır (1). Bunun anlatısal karşılığı ise, en sert tenkitleri getirebilme cüretiyle şimdiki vakitte tecrübelenen gerçekliği metaforik bir düzleme taşıyan varsayımsal kurgudur.
Son vakitlerin yeni fenomeni olan Güney Kore üretimi “Squid Game”i bu açıdan kıymetlendirmek nasıl olur? Hwang Dong-hyuk tarafından yazılıp yönetilen dizi, yalnızca Netflix’in en çok izlenen üretimi olmasından ötürü değil, birebir vakitte şiddeti estetize etmesi, toplumsal cinsiyet kalıplarını tekrar üretmesi fakat en çok da getirdiği ekonomi-politik tenkit bakımından tartışma konusu. Bunun en kıymetli nedenlerinden biri, kurgunun gerçek hayata sirayet etmesinden çok, Atwoodvari bir halde kurgunun yaşanılan gerçekliğin sert bir yansımasını, öteki deyişle bugünün gerçek distopyalarını ekrana taşıması üzere duruyor. Öte yandan dizinin etkileme gücünü, Güney Kore’nin ahvaline ait bilinmedik/başka görüntüler sunmasıyla da sınırlamamak gerekiyor. Zira “Squid Game”, adil olanın ne formda tesis edilebileceğine ait örtük sorusuyla birlikte, harcanabilirlik üzerinden kendisini kuran, çokça vurgulandığı üzere borçlandırma temeliyle kendisine “mahkum eden” neoliberal sistemde özneler olarak hayatta kalabilmenin metaforu olarak işliyor. Bu açıdan dizinin, insani olanın tarifini veren en temel ve üniversal prensip olarak ömür hakkının bile müzakare edilebilir/tedavülden kaldırılabilir olduğu, neoliberalizmin maskesinin tümüyle düştüğü salgın sonrası dünyada izlenme rekoru kırması tesadüf değil. Tabir yerindeyse, anlatılanlar aslında bizim öykümüz.
NEOLİBERAL SİSTEMİN ALTI(N) KURALI (Yazı buradan itibaren spoiler içermektedir.)
Birinci bakışta “Squid Game”, “Battle Royale” ya da “Açlık Oyunları” sinemalarında de gözlemleyebileceğimiz tematik bir özelliğe sahip: Vücut üzerinden inşa edilmiş rekabetçi disiplin rejiminin tanınan bir eleştirisi. Bu açıdan distopik metinlerin en bilindik ögelerini onda da görmek mümkün; katı hiyerarşiye dayalı tektipleştirme ve onun simgesi olan üniformalar, öznel olanı silmenin ve anonimleştirmenin metodu olarak işleyen isimsiz kılma yahut özneleri kodlara indirgeme, insanın kötücül tabiatına ait yapılan atıflar ve bilhassa “ada” alegorisinin karanlık versiyonlarına göz kırpan biçimsel-anlatısal tercihler, kimi vakit bir bohça misali önümüze seriliyor. Hatta dizinin konusunu okuyunca, 456 kişilik bir kaybedenler kulübünün, hapishane ya da deney sinemalarından sıkça alışık olduğumuz ancak Güney Kore sinemasına mahsus o grotesk formla da düzenlenmiş bir ortamda, çocuk oyunları oynayıp büyük mükafatı almak için yaşadıkları can pazarı fazla cazibeli gelmeyebiliyor. Tekrar de başlangıç olarak dizinin ayırt edici noktalarından birinin, kaskatı olabilecek bir hikayeyi yahut en kolayından eziyet sinemasına (torture-porn) dönüşebilecek bir anlatıyı, kendisini bekleyen tuzakları görerek dış gerçekliğin tesirine, oradan gelecek müdahalelere, delinmelere ya da eksen değişimlerine açık kılması olduğunu söyleyebiliriz. Dizinin başkalarından ayrışan öbür bir özelliği ise, hikayedeki oyuna dahil olanların daha en başından beri kendi öznelliklerini açabilmeleri, paylaşıma vurguları ve bir ortada kalabilmenin kıymetine değinmeleri. Oyuncuların bir sayıdan ibaret olmayı reddedip kendi “adlarını” duyurmalarıyla, bir ortada kaldıkları surece hayatta kalabilecekleri sonucuna varmaları eş vakitli ilerliyor. Hem dışarıdan gelecek tesirlere açıklığı hem de kıssalarını öğrendiğimiz karakterlerle özdeşleşmemiz, oyunların gerginliğini tepeye çıkarıyor. “Squid Game” için son devrin tansiyonu en yüksek dizisi diyebiliriz.
Tekrar de dizinin en özgün yanı ya da esprisi, olay örgüsünü de oluşturan her oyunun, aslında neoliberalist ekonomik-toplumsal sistemde “oyunda ve/veya hayatta kalmanın” temel düsturlarını ortaya koyuyor olması. Oyuna kabul edilme talihinin ne kadar hor görülebilir olduğunun ispatına dayalı olduğu evreyi geçenleri, altı etaplık bir oyun bekliyor. Birinci oyun olan “kırmızı ışık, yeşil ışık” isimli eleme, görünüşte zamanlama yeteneğine fakat aslında nerede duracağını ve hareket edeceğini belirlemeye dayalı bir oyun olarak, sistemin en acımasız ve neredeyse faşizan işlediği bir basamağa tekabül ediyor. Burada “faşizan” tabirini söz yoksunluğundan değil, bizatihi izlenmesi son derece sıkıntı olan bu sahnedeki görselleştirme biçiminin, tuhaf bir halde “Schindler’in Listesi”ndeki o ünlü keskin nişancı sahnesine benzediğini vurgulamak; makul bir aralıktan, hatta nişancının gözüne yerleşerek şimdi tanıma fırsatı bile bulamadığımız insanların rastlantısal olarak toplu kıyımına şahit olduğumuz için de kullanıyorum. Ne var ki buradaki fark, daha en baştan hesaptan düşülebilir olarak damgalananların, Achille Mbembe’nin deyişiyle “atık popülasyon”un, artık ince bir matematiksel hesaba dayanılarak yok sayılması.
“Şemsiyeli adam” kısmındaki ikinci oyun, kendini oyunda/sistemde tutacak ve koruyacak ferdî taktiklerin geliştirilmesine ait. Neoliberal sistemin tedrisatından geçmiş beyaz yakalıların rahatlıkla geçebileceği bu etap, toplumsal bölümün daha alt katmanında bulunanların geliştirdikleri şahsî taktiklerin uygulanabilir bir stratejiye dönüşebildiği noktada hayatta kalabileceklerine vurgu yapıyor. Elbette hile yapmak da bu manada mübah. Üçüncü oyundaki “takımına sadık kal” düsturu ise bu kuralı uygunca zihne kazıyor. Fakat bu kere bayanların zayıf halka olarak tanımlanıp dışlandığı eril iktidar noktasında problem rakiplere karşı geliştirilen stratejik zeka olarak ortaya konuluyor ve istisnasız herkes stratejiyle biçilmiş konumlarına nazaran tanımlanıyor.
İktidarın manipülasyon gücünü/kitlesel tesirini ölçmek için dizayn edilmiş dördüncü kademe, aslında birlikte hareket etmenin her vakit dayanışma manasına gelmediğini vurguluyor. Hatta stratejik davranma/pozisyon alma, dayanışmanın alanını zapt ediyor ve manasını yok ediyor. Stratejik birlikteliklerle dayanışma ortasındaki fark, küme dinamiklerinin ne kadar kırılgan olduğunu, birbirine düşmenin ya da iktidar tarafından birbirine kırdırılmanın ne kadar kolay olabildiğini de gösteriyor. Beşinci oyun ise, bir evvelkinden aldığı güçle, neoliberalist bir tertipte muvaffakiyetin anahtarının, kolektifler içinde birbirinin ayağını kaydırmak ve güçsüz varsayılanı iptal etmek olduğunu duyuruyor.
Bütün oyunların içinde tahminen de en can yakıcı olanı altıncısı, “camdan köprü” oyunu. Zira bu bir hafıza oyunu. Bilhassa bayanlar için ziyadesiyle mana tabir eden cam bir tavanda uygun yerlere basmaya ve karşı tarafa geçmeye dayalı bu oyun, evvelki yanılgıların kaydedilip tekrarlanmamasıyla, daima birlikte hareket edebilme refleksiyle kazanılabilir. Kaybın akabinde gelen bilgiyle tıpkı yanılgıya düşmemenin, ferdî tarihe ve emeğe güvenmenin bir nihayete varacağının hakikaten hissedildiği bir evre burası. Gerçek bir dayanışma, bu hafızayla ortaya çıkacak. Ne var ki geriye, gerçekleşemeyen bir hayalin bıraktığı acı tat kalıyor.(2)
Son oyun aslında en varsayım edilebilir olanı; diziye ismini de veren kalamar oyunu (3), aşikâr ki sert geçecek. Doruktaki rakiplerin bu kıran kırana savaşından -bir çeşit gladyatör dövüşünden- kimin sağ çıkacağı yahut dizinin kurgusal motivasyonunda kime duygusal yatırım yapacağımız az çok muhakkak. Burası birebir vakitte sistem eleştirisi yapan bir anlatının zıt köşe yapmasını da beklediğimiz bir an. Bu mevzuda da elimizin boş kaldığını ya da en fazla feda kültüyle dolduğunu söyleyebiliriz.
Kuşkuda kalınan ne varsa cevaplanan lakin cevapların ne derece tatmin edici olduğunda da kuşku uyandıran sürpriz final, “Squid Game”in ikinci dönemini müjdeliyor. Lakin öykünün şahsî adalet ya da intikam döngüsüne girebileceğini de buradan anlıyoruz. Günün sonunda, dizinin üstü kapalı sorduğu sorulara yenileri ekleniyor: Adil olanı nasıl tesis edeceğiz derken, hıncın devreye girdiği noktada adalet nereye düşer? yahut itimada, dostluğa dayalı yeni kolektifler kuramayacaksak, biz nereye düşeriz?
Düşmemek ve sistemin üstümüze çöktüğü anlarda nefes almak için “dayanışma yaşatır”, hala en geçerli formül güya.
Gazete Duvar
