TİRAN – İkinci Dünya Savaşı’nda İtalyan ve Alman işgaline karşı verilen şiddetli gayretin akabinde Arnavutluk’un başına geçen Enver Hoca, bugün ülke dışında ‘bunker’ (sığınak) latifeleri ile anılıyor. Başşehir Tiran’da, ‘komünizmin katlettikleri’ üzere, kimin ne olduğunun aşikâr olmadığı, sayıların bol keseden yuvarlandığı bir sığınak müzesi, bu yorumların üstüne bir anti komünizm propagandası da serpiyor. Bir de Enver Hoca’nın isminin başına, tahminen de yalnızca dikkat cazibeli göründüğü için ‘ilk ateist devleti kuran diktatör’ sıfatı koyanlar var. Böylelikle Enver Hoca bilmeyene ülkenin başına apansızın çöreklenip 45 yıl türlü türlü ve nedensiz vahşet uygulayan bir vampir üzere gösterilmeye çalışılıyor.

Evet tahminen, Hoca’nın mümkün bir yeni işgale karşı ülke genelinde yaptırdığı on binlerce sığınak ya da uyguladığı din siyaseti bugün kolaylıkla tarihî magazin gereci olabilir. Ancak dünyanın hiçbir yerinde olmadığı üzere, Arnavutluk’ta da tarih okuması bu kadar kolay yapılmamalı. Bakış açısının müthiş biçimde taraflı oluşu bir tarafa, Enver Hoca’nın gerçek ‘mirasını’ anlamak istiyorsak şayet, işe Arnavut halkını anlamaktan başlamak gerek.

Enver Hoca heykeli. (Ulusal Sanat Müzesi)

ARNAVUT ULUSAL KİMLİĞİ

Kimin ne dediği bir tarafa, ister komünist, ister anti komünist olsun Arnavutların kendilerine neden ‘yalnız’ sıfatını yakıştırdıklarını anlamak hiç sıkıntı değil. Ünlü Arnavut muharrir İsmail Kadare, ‘Ölü Ordunun Generali’ kitabında halkını roman karakterinin ağzından tanımlarken ‘çevresine nazaran yalnız ve dört bir yandan düşmanlarla dolu’ diyor.

Arnavutlar 1982 yılında, başşehirlerinin tam merkezine bir Ulusal Tarih Müzesi kurmuş. Dizaynıyla dikkat çeken bu bina, etrafına nazaran bir öteki ‘yalnız’ halk olan Ermenistan’daki tarih müzesine, gerek pozisyon, gerekse anlatım şeması açısından inanılmayacak derecede benziyor. Erivan’daki müze de, tıpkı Tiran’daki ‘mevkidaşı’ üzere kentin en kıymetli meydanında yer alıyor. Üstelik her iki müze de paleantolojik evrelerden günümüze uzanan bir formda ilerliyor. Bağlam elbette ‘ulusal kimlik’ üzerinden kuruluyor.

Labinot Mal’daki heykelin El Cezire haberinde yayınlanan fotoğrafı.

Ancak geçmişin birbiriyle ilgisiz devirlerini yalnızca bu ulusal kimlik harcıyla birleştirdiğinizde, ortaya tarihsellikten çok bir kimlik arayışı ortaya çıkıyor. Arnavutlar için de bu bu türlü: Yunan koloniciler, Romalı işgalciler, ‘Osmanlı barbarları’, faşist işgalciler… ve tüm bunlara karşı çıkan bir de figür. Etrafına nazaran yalnız halklardaki ‘otoktonluk’ (yerlilik) vurgusu, Arnavutlarda hiç de mütevazi bir halde algılanmıyor. Gerçek ya da yanlış diye değil ancak bağlamı yalnızca buradan kurmak aldatıcı. Sanırsınız bu millet taş devranında bile yabancı işgalci klanlarla savaşmış ve her gelen yalnızca kötülük getirmiş.

Her şey iyi beğenilen, bir yerden anlamlandırabiliyorsunuz. Lakin antifaşist direniş kısmının akabinde müzede nereye gerçek devam edeceğinizi şaşırıyorsunuz. Çünkü Arnavutluk’ta sosyalizmin çöküşünden sonra yeni yöneticiler, ulusal kimlik yazımına üç beş ‘ek’ yapmak istemiş. Ülkenin her yerinde olduğu üzere Rahibe Terasa için burada da bir yer ayrılmış. Lakin müzenin geri kalanına nazaran epeyce özensiz bir köşe olduğunu söylemek çok kolay.

Ulusal Sanat Müzesi’nin art bahçesinde Lenin ve Stalin heykelleri ortasında yan çevrilmiş Enver Hoca heykeli…

Bir de büyük harflerle “KOMÜNİST TERÖR” isimli bir kısım var ki kelam etmeden geçmek mümkün değil. Kimin nereden sahip olduğu bilinmeyen üç-beş eşya ile safi ajitasyondan ibaret, derme çatma bir kısım. Haydi ülke anti-komünist bir propagandayı benimsemiş olabilir tamam lakin Enver Hoca idareye nasıl geldi, ülkede neler olup bitti, onca yılda yaşananların tek açıklaması yalnızca ‘vahşet’ mi? Taraflı da olsa bir ‘bağlam’ kurmak gerekmez mi?

YIKILAN HEYKELİ DİKEN KÖY

Lakin ülkedeki genel kanının, kuru bir antikomünizmden ibaret olduğunu düşünemeyiz. Yıkılan heykellerin fotoğrafları tekraren önümüze konsa da, tekrar dikilen heykelleri birçok vakit görmüyoruz. Arnavutluk’un Labinot Mal köyünde yaşayanlar da, bugün Enver Hoca’nın tahminen de son heykeline mesken sahipliği yapıyor. Hatta aslında kolay bir ‘ev sahipliğinden’ çok, ‘koruma’ sözkonusu…

Labinot Mal’da bir partizan. (1943)

Tiran’ın biraz güneyinde yer alan Elbasan bölgesindeki bu köy, birebir vakitte Enver Hoca ve Arnavut komünistlerin ‘Arnavut Ulusal Kurtuluş Ordusu’nu’ kurup antifaşist çabayı başlattıkları yer. Gerçekten Enver Hoca devrinde, köyde gayrete başlanan bina müze haline getirilmiş. Heykel de bu devirden miras.

1990’larda, rejimin çöküşüyle birlikte ülke genelinde heykel kırıcılık -ya da metalleri satmak üzere ‘çalıcılık’ başlar. Bugün yıkılan heykellerin küçük bir kısmı Ulusal Sanat Müzesi’nin art bahçesinde sergilenmektedir. (Lenin, Stalin ve partizan heykellerinin yüzü ziyaretçilere dönük sergilenirken Enver Hoca heykelinin yüzü kasıtlı olarak yan konulmuştur). Köylüler bu Enver Hoca düşmanlığı furyasında kendi köylerindeki heykeli saklar. Daha sonra 1997 yılında Enver Hoca’nın doğumgünü hasebiyle tekrar eski yerine dikerler. Independent gazetesi bu vakası, ‘Arnavutluk diktatörü hatırladı’ formunda duyuracaktır.

Ulusal Tarih Müzesi ve ‘Arnavutlar’ isimli mozaik. 

Daha sonra açıkta duran heykelin sökülmesi, akına uğraması ya da metal için çalınması riski ortaya çıkar. Böylelikle 6 bin nüfuslu bu köy, heykeli bir vakitler müze olan binaya kilitler. Bugünse eski müze sorumlusunun eşi Sabire Plaku, heykelin biricik bekçisi durumunda. Yağmalanmış müze deposunda, samanlar ortasında duran heykel hakkında AFP’ye konuşan Plaku, heykele yıllardır gözkulak olduğunu söylüyor. Enver Hoca’nın köydeki ‘varlığını’ ise “Belki görülmez, lakin eksik de değil” diye açıklıyor.

Aljazeraa’nın husus ile yaptığı haberde ise köylülerin fikirleri yer vermek yerine, anti komünist propaganda yapmak tercih edilmiş. Ülkede komünist geçmişe karşı iyi hisler besleyenlerin yalnızca ‘nostaljikler’ olduğu söyleniyor. Yoksulluk ve işsizlik nedeniyle gençleri Yunanistan ya da İtalya’ya göçmek için fırsat kollayan bir ülkede, sosyalizmin yıkılmasından ‘destan’ çıkarmak asıl problemken, farklı bir önerme sunanları ısrarla ‘nostaljik’ başlığı içerisine almak bugünün Arnavutluk’unda sık rastlanan bir refleks. 

Bununla birlikte ülkede yalnızca bu seslerin duyulduğunu söylemek de güç. Enver Hoca üzerinden başlatılan sığ komünizm düşmanı propagandaya karşı çıkmak, geçmişin günahını, sevabını omuzlamak manasına gelmez. Asıl sorun, Tiran’da bir duvarda silinmeye çalışılmış fakat hâlâ okunabilen bir yazıdaki üzere “Antikomünizmin faşizm olduğudur.”

Kaynaklar ve daha ayrıntılı bilgilerin yer aldığı adresler:

https://www.evrensel.net/haber/357942/bir-halk-demokrasisi-ornegi-arnavutluk https://www.independent.co.uk/news/albania-remembers-dictator-1236503.html
https://artdaily.cc/news/126538/One-family-s-vigil-to-protect-the-memory-of-Albania-s-dictator#.X4g5tdAza00
https://www.aljazeera.com/features/2020/5/26/holding-onto-hoxha-guarding-the-last-statue-of-communist-albania
https://elbasaniad.org/elbasan-labinot-mal-ne-sfond-shtepia-e-sami-bahollit-ku-u-formua-shtabi-i-pergjithshem-i-luftes-antifashiste-1943/?highlight=%22labinot%20mal%22

https://soetrails.wordpress.com/tag/cairo/

Gazete Duvar