Selinay Yılmazer – Ozan Aşık
Bir Oburdur dizisi, Diriliş Ertuğrul dizisi üzerine sosyolojik prosedürle gerçekleştirdiğimiz izleyici araştırmamızı yeni bitirmiş olduğumuz bir vakitte yayınladı. İki diziye de dair izleyici tartışmalarında seküler-İslami ikilik ana hususlardan biri. Bir Oburdur, bu ikilikteki kutuplaşma ve uzlaşma süreçlerinin bayan vücudu ve kimliği üzerinden bir gösterisi. Diziyi izlerken aklımıza birinci gelen soru şuydu: Araştırmamız boyunca birebir derinlemesine görüşmeler yaptığımız bayan iştirakçilerle Diriliş Ertuğrul’u konuşurken kaç Meryem ve Peri’yle karşılaşmıştık? Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından, dini ve ulusal bir tanınan kültür projesi olarak tanıtılan Diriliş Ertuğrul’u izleyip izlemediklerini toplumsal demokrat bir belediyenin çalışanlarına sormuştuk. Aldığımız reaksiyon olumsuzdu. “Sen onu kapalılara sor; onlar daha çok izliyor” demişlerdi bize. Öte yandan, saha çalışmamıza katılan bir bayan diş tabibi, İslami metotlara nazaran yönetilmeyi istediğini söylerken keyifle Avrupa seyahatlerinden bahsetmekteydi. Fransız menşeili bir şirkette çalışan bir öteki bayan görüşmeci ise laikliği savunurken Türk kahvesinin yanına okunmuş su koymuştu.
Pür seküler ya da İslami kadınlık hallerinden bahsetmenin mümkün olmadığı, malumun ilamı. Lakin, saha çalışmamızın sonunda fark ettiğimiz öteki bir durum ilgimizi çekti. Görüştüğümüz dindar ya da seküler tüm bayan iştirakçilerde bir güç istenci vardı. Hepsi güçlü olmaktan ve bayanın gücünden bahsediyordu. Lakin bu güç, çoğunlukla erkeğe bağımlıydı ve bu durumun bayan iştirakçilerimiz tarafından sorgulandığına hiç şahit olmadık. Kendilerini Ertuğrul’un eşi, hatta bazen Ertuğrul’un kendisi olarak hayal ederken, dizide Ertuğrul’a bahşedilen güce kendi bayan vücutlarında ve zihinlerinde sahip olmayı arzuluyorlardı. Bu güç istenci, bayan görüşmecilerimizden şu kelamları işittikçe tanınan bir ataerkil anlatıya dönüşmeye başlamıştı: “Kadın söyler ancak erkeğin sözüymüş üzere geçer”, “Kadın duracağı yeri bilmeli ondan sonrasını erkek devam etmeli.”
Aklımızda araştırmamıza dair bu tartışmalar, Bir Başkadır’i izlerken bir tanınan kültür yapımı olan dizinin bir özelliği bize çarpıcı geldi. Türkiye toplumunun farklı dini, etnik ve sınıfsal bölümlerini temsil ettiği ya da etmeye çalıştığı söylenen dizideki çabucak hemen bütün bayan karakterler konuşan, hatta erkeğe karşın konuşan, güçlü kadınlardı. Türkiye’de tanınan sinema ve dizi sinemalarında görmeye pek alışık olmadığımız, bu kadar sayıda güçlü ve konuşan bayanın domine ettiği bir medya içeriğinde toplumsal cinsiyet olarak kadınlık üzerine pek az şey söylendiğini düşünüyoruz. Bir Başkadır’ın bayan karakterleri, “susan güç”ten “konuşan güç”e geçerken kendilerini, erkekten bağımsız olarak, kendi his ve fikir dünyası üzerine sorgulayıcı bir formda düşünebilen özneler olarak inşa ediyorlar.
Kendisinin danışan olduğu bir seansta psikiyatrist Peri, başörtülü bayanlara yönelik ailesinden gelen ayrımcı önyargılardan ve kültürel olarak empoze edilen sağlıklı bayan olmak için çabalamaktan bunaldığını itiraf ediyor. Ve bu itirafları yaparken Peri’nin bir katarsis yaşadığını görüyoruz. Bu katarsisin köklerinde Descartes’ın “düşünüyorum öyleyse varım” kelamı var. Peri, bu katarsisi Aydınlanma İdeolojisi’nin büyüttüğü, kendi kanısı üzerine düşünebilen rasyonel (seküler ya da dini), toplumsal bütün tabuları yıkabilen sorgulayıcı öznenin icat ettiği çağdaş bilime borçlu.
Dizide Peri’nin zıddı olarak konumlandırılan Meryem ise bize Ömer Lütfi Akad’ın “Gelin” sinemasındaki Meryem’i hatırlattı. Ataerkil ailenin otoritesine meydan okuyarak fabrikada işe giren Meryem’i. Pekala, Bir Başkadır’da “cahil” ve “köy yerinden gelen” Meryem’in içinde bulunduğu sosyo-ekonomik ve kültürel koşullarda kaç bayan ruhsal sıkıntılarına tahlil aramak için ısrarla psikiyatriste gidiyor ya da gidebiliyor? Peri’nin dizideki rakibi Hoca, otoritesine hürmet gösterilen tesirli bir baba figürü olarak Meryem’in his ve fikir dünyasında tezahür ediyor. Lakin Meryem, bu otoriteye sarsıcı bir halde davranmaktan çekinmiyor. Ağabeyinin ruhsal şiddeti karşısında başta susan, konutta içine konuşmak zorunda kalan Meryem, dışarıda bir psikiyatrist ile konuşmanın kendisine iyi geldiğini fark ediyor ve konuşmaya devam ediyor. Konuşurken evvel ağabeyi, akabinde cami hocası ile yüzleşiyor; konuştukça bayılmalarının gerisinde ruhsal bir neden olduğunu hissediyor. Dizinin son kısmında yavuklusunun verdiği yüzüğü görüp bayılan Meryem’in bu nedeni bulduğu ima ediliyor.
Dizide, İslami muhafazakar alt-sınıftan gelen, kendi his ve niyeti üzerine düşünen, düşündüğünü konuşan, konuşurken yüzleşen tek özne bayan Meryem değil. Ruhiye, tecavüz sonucu çok ağır bir travmanın tesirlerini yaşarken şunu diyebilmekteydi: “İyi değilim ben Semiha. Korkuyorum… Halletmem lazım benim bu sıkıntıyı Semiha… El alem bu türlü deliriyor işte. Attık attık içimize senelerce.” Psikiyatrik terminoloji ile major depresyonda olmasına karşın kendisine çocukken tecavüz eden adamla yüzleşmek ve onunla konuşmak için konutundan çıkıp gidebilecek gücü olan bir bayandı Ruhiye. Hayrünisa ise, eşinin vefatıyla derinden sarsılan cami hocası babasına, onu daha da üzeceğini bile bile, yüksek tahsiline devam etmek için gittiği Konya’da başörtüsü takmayacağını daha konuttan çıkmadan söylemişti.
İster İslami, ister seküler kesitten olsun, düşünen, düşündükçe konuşan ve konuştukça erkeklerle yüzleşen dizideki bayanların Türkiye kültüründeki bayana dair ataerkil klişeleri iki biçimde yıktıklarını düşünüyoruz. Birincisi, dizideki bayanların fikri neyse zikri de o. Bayanlar, “erkek baş”ı yönlendiren “boyun” değil, “baş”ın kendisi. Manipülasyonla istediğini elde eden; palavra söyleyen; dolaylı yoldan kaygısını anlatan; ve erkeğin yüzüne hakikat konuştuğunda da, konuşmasını duygusal ve tepkisel patlamalarla bir histeri krizine dönüştürme eğiliminde olan dizi bayanı tiplemesine uymuyorlardı. İkincisi, bayan ile erkek ortasındaki konuşmalarda güçlü, aklıselim, kendine inançlı, rasyonel, net ve direkt olan; gideceği yolu bilen ve benlik merkezinde kalan genelde kadınlardı.
Saha araştırmamıza katılan ve mesleği öğretmenlik olan bir bayan görüşmecimiz, yaptığımız görüşmeye dair şunları söylemişti: “Güzel oluyormuş bu türlü, fikirleri söyleyince de bende neler düşünüyormuşum.” Kendine İlişkin Bir Oda’sı (1) olsa aslında bayanın, kendi üzerine düşünecek, konuşacak ne çok şeyi vardır. Bir Başkadır’da bizim dikkatimizi çeken şey, tek başına bu üslup bir odanın varlığı değil lakin bu odaların çokluğu, çeşitliliği ve bu çokluk ve çeşitliliğin ataerkil klişelere meydan okuyarak diziyi domine etmesiydi. Dahası, erkeklerden bağımsız kendilerini dönüştüren bayan karakterler, dizide konuşarak erkeği de dönüştürüyor. Adeta Tanzimat periyodu romanlarından fırlamış, Batıcı lakin Batı’nın kültürümüze aykırı, ahlaksız taraflarını almış, İstanbul beyzadesi Sinan’ın da, erkekliğin sembolü komando karakterinde beden bulan, yerli ve ulusal, dini bütün Yasin’in de değişimi bayanların elindeydi. İşi bozulsa da, ailesini kaybetme noktasına gelse de ağlamadığını söyleyen Yasin, karısının iyileştiğini gördükten sonra içindeki öfkesinden kendini azad edip ağlayabilmişti. Gülbin tarafından bir çırpıda terk edilişi ve Gülbin’in kendisi ve ilgileri hakkındaki niyetleri; Melisa tarafından umursanmayışı ve Melisa’nın alaycı bir üslupla bunu yüzüne vurması, Sinan’ı kendi üzerinde düşünmeye iten faktörlerdi. Bir erkeğin kendi his ve niyeti üzerine düşünebilme maharetini kazanması, konuşan bayanların elinde miydi yoksa?
“Kadınlar Susarak Gider” der, Cemal Süreya. Bayanlar giderken sessizleşir, konuşmayı bırakır. Mesude’nin karavanın içinde bu dünyadan gidişi de sessizdi. Sonrasında Hoca, kızına şunları söylüyordu: “Biz hayallerimizde daima öte dünyayı görmüşüz. Hani, bu yaşımdayım, muhayyilesini özgür bıraksa insan bir hayal alemine, öbür dünyadır yani. O denli bilmişiz, o denli düşünmüşüz daima. Lakin artık annenden sonra nasıl diyeyim? Bilmem ki.” Bu dünya içinde hayaller kurulabileceğini fark eden Hoca, TRT’de yayınlanan Tabiattaki İnsan programını izlerken dizinin son kısma geldiğimizde tabiatın içinde karavanda yaşıyordu.
Bir Diğerdir, İslami-seküler kutuplaşmasını kesen güçlü bayanların konuştuğu bir dizi. Dizinin Türkiye’nin farklı kimlik ve sınıflarına ne kadar gerçekçi bir medya temsili sunabildiği tartışmaları ortasında biz, dizide öbür bir şey gördük. Descartesçi düşünen, düşündükçe aydınlanan bir özne olarak kendi hakkındaki kararları kendisi alan ve uygulayan, kendini değiştiren ve erkeğin de değişmesini sağlayan güçlü bayanları gördük. Tahminen de, saha çalışmamıza katılan birçok bayanın Diriliş’in Ertuğrul’unda arzuladığı güç, bu güçtü.
Dipnot
1) Virginia Woolf’un bir kitabı.
Gazete Duvar
