Kadıköy’den Eminönü vapuruna atla. İskeleden inince karşıya geç, tramvaya bin. Ver elini Çemberlitaş… Çemberlitaş’ta hâlâ kuyum atölyeleri vardır. Buralarda Kapalıçarşı’nın ufak tefek işleri yapılır (altın presleme, eritme vs.). Benim sevgili arkadaşlarım -Besse’ler, Silva’lar, Sarkis’ler- bu atölyelerde çalışırlar. Çemberlitaş durağında inince, Nuruosmaniye’yi selamlayarak, karşı kaldırıma geçersin. Peykhane Sokağı’nın köşesinde bu vakitlerde kestaneci durur. Kışsa kestane, yazsa sokaktaki manavdan meyveler alıp atölyenin yolunu tutarsın. “Kapalıçarşı’nın ufak tefek işleri” dedik, aman küçümsemeyin! Saatler, günler hatta bazen haftalar alıyor o işler. Şayet o gün şanslıysam, işler biraz olsun kolaylanmışsa bizim için Kumkapı-Kadırga saatleri başlar. Ben Gedikpaşa’yı bu vesile ile tanıdım. Gedikpaşa evvelce Kumkapı’ya ulaşmak için mecburen yürünmesi gereken bir yoldan ibaretken, ucundan kıyısından ulaştığım bilgilerle giderek semte bağlandım. Tarihi Yarımada’nın Marmara Denizi’ne bakan güney yamacında konumlanan, Mimar Hayrettin Mahallesi sonları içerisinde yer alan Gedikpaşa, Emin Sinan, Küçük Ayasofya, Kadırga, Şahsuvar, Muhsine Hatun, Nişanca, Mimar Kemalettin ve Beyazıt mahalleleri ile çevrili; Kumkapı ve Çarşıkapı semtleriyle komşudur. Semt her ne kadar ismini, semtte bir ikili hamam, günümüze ulaşamamış bir cami ve medrese yaptıran Fatih Sultan Mehmet devri devlet adamlarından Gedik Ahmet Paşa’dan alıyorsa da hekimi, sanatkarı, meşhuru bol bir semttir. Aman diyeyim uzun sürecek Gedikpaşa yazılarını okuduktan sonra, soluğu orada almaya kalkmayın! Düş kırıklığına uğrarsınız! Çünkü günümüzün Gedikpaşa’sı iş yerleriyle, ayakkabı atölyeleriyle dolu; tavuk döner kokuları sinmiş içler acısı bir yer. Binaların rengi solmuş, yıkık dökük… Lakin butik otel üslubunda işletmelerin kullandığı birkaç boyalı-bakımlı binaya denk gelebilirsiniz. Dümdüz yürüyün, yokuş sonu yolunda deniz gümüş rengi, pırıl pırıl… Kumkapı’dasınız! Orası da acıklı bir hâlde fakat… Kumkapı’nın hiç olmazsa görkemli Patrikhane yapısına, o güzelim konutlarına, tatlı meydanına, akşamı farklı safa, gündüzü diğer hayal hâllerine bakıp, “Sanırım bir vakitler burada hoş bir hayat yaşanmış” diyebilirsiniz. Kâfi ki pak yürekle, ipuçlarını takip ederek yol alın! Gedikpaşa’nın geçirdiği toplumsal ve mimari tahribatın ötesinde, semtin temel kimliği siz de tanıyın istiyorum. Gelin yakından bakalım.

.

ZVARTNOTS KOROSU

Gedikpaşa’da günümüzde de mevcudiyetini devam ettiren kurumlar ortasında olan Gedikpaşa Surp Hovhannes Kilisesi Tıbrats Tas(1), 1881 yılında kurulur. İstanbul’daki ayinlerin çoksesli olarak seslendirilmesinin yaygınlaşması üzerine “Gedikpaşa Tıbrats Tas” da kendi bünyesinde 1936 yılında Zvartnots Korusu’nu oluşturma kararı alır. Semtin tarihinde manalı, derin bir yere sahip olan Koro’nun ismi, periyodun baş mugannîsi(2) Dr. Karekin Şahnazar’ın önerisi ile “Zıvartnots” olur. Zvartnots, yani “Kutsal Melekler”…O “melek”ler ki günümüzde de semti müdafaaya devam ediyor. Bu tarihi koroya mührünü vuran çok özel bir isim var. O isim Vartkes Kapriyelyan’dan diğeri değil! Maestro Vartkes Kaprielyan, Gedikpaşa’nın en değerli kıymetlerinden biri olarak tanınır.

Vartkes Kaprielyan’ın cetlerinin kökeni Erzincan/Eğin’e bağlı (şimdiki ismiyle Kemaliye), Ançırti Köyü’ne dayanıyor. Anne-babası (Mariam-Garabet) 1911 yılında, küçük kızları Hustiyane’yi de yanlarına alıp, İstanbul’un yolunu meblağlar. Rumelihisarı’nda derme çatma bir konuta yerleşirler. Baba Garabed Kaprielyan, dülgerdir. Kısa müddet içinde hem kendi meskenini onarır, hem de Rumelihisarı’nın sayısız ahşap meskenini. Bu kalender, çalışkan ve dürüst dülgeri Rumelihisarlılar çabucak benimser. İşleri ağırdır. Yorgun argın döndüğünde tek katlı ahşap meskeninin kapısını huzurla kapatır. Mahallelinin de yardımıyla İstanbul’da bir sistem kurmaya çalışan Kaprielyan Ailesi’nin hayatı Çanakkale Savaşı ile altüst olur. Garabed Kaprielyan, 1914 yılında askere alınır. Çanakkale Savaşı’na katılır. Ailesi 1916’nın sonunda, yaralı olarak İstanbul’a getirildiğini haber alır. Askeri hastanede tedavisi sürerken, ömrünü yitirir. Eşi ve oğlu hastaneye ziyarete gittiklerinde hayatlarının en kederli anlarını yaşarlar. Garabed Kaprielyan ölmüş, kimseye haber verilmeden Ermeni mezarlığının “Nahadagadz” (Şehitler) kısmına defnedilmiştir. Küçük Vartkes, bu anı hayatı boyunca unutamaz. Bu yeri doldurulamaz kayıpla birlikte, hayatında yeni bir periyot açılır. O güne kadar onca yoksulluğa karşın, tüm tasalardan, kaygılardan âzâde bir çocukluk geçiriyordur. Anadoluhisarı’na kadar yüzebilmek ve balık tutmaktan öteki hiçbir şeyi sıkıntı edinmez. Dünya karşısında heyecanlıdır. Babasının vefatıyla birlikte çocukluğunda bir devir kapanır. İlkokul öğrencisidir. Babasız kalan ailesinin geçimine katkıda bulunmak için, bir yandan okur bir yandan berber çıraklığı yapmaya başlar. O kadar çalışkan bir öğrencidir ki parlak zekası sayesinde Getronagan Okulu’na kaydolur. Oradan da Robert Koleji’ne geçer. Maddi imkansızlıklar yakasını bırakmaz. Annesi ve ablasının sorumluluğunu da üstlenmiştir. Okulu bırakmanın en iyi tahlil olduğuna inanır. Robert Koleji’ne bir daha dönmez! Bu sefer terzi yanında çıraklığa başlar. Terziliği o kadar iyi öğrenir ki kısa müddet içinde ustası geçecek seviyeye gelir. Beyoğlu Narmanlı Han’da bir dükkân açar: “Tüccar Terzi Vartkes Kaprielyan”. Periyodunun en değerli kitabevlerinden Hachette, dükkanına çok yakındır. İş çıkışları kesinlikle Hachette’e uğrar, yeni kitapları gözden geçirmeyi ihmal etmez.

Maestro Vartkes Kaprielyan

Eğitim ve iş hayatında çalışkanlığıyla bilinen Vartkes Kaprielyan’ın asıl tutkusu ise müziktir. Müziğe olan yeteneği en küçük yaşından itibaren etrafının dikkatini çeker. Sekiz yaşından itibaren, tertipli olarak her pazar kiliseye giden Vartkes, on üç yaşına geldiğinde kilisede sabah dualarını tek başına okuyarak, mugannîlere yardımcı olacak seviyeye gelir. Başmugannî Andon Lale, müzik eğitimin temellerini atar. Enstümanlar içinde en çok kemanı seviyordur. Müzik alanında kendisini geliştirebilmek için komşuları Kemanî Mirican’dan ders almaya başlar. O kadar süratli gelişme kaydeder ki bir müddet sonra Yerim Kavafyan’ın öğrencisi olur. 1933 yılında, şimdi 20’li yaşlarının başındayken Gedikpaşa Kilisesi’nde muganni olarak misyon yapmaya başlar. Kilisedeki vazifeliler bu dikbaşlı, her şeye karışan, yeni gelen mugannîyi benimsemezler. O denli ya papyon da takıyordur… Pek kendilerine benzetemezler. Korktukları üzere olmaz. Vartkes Kaprielyan, çalışkanlığı, özverili kişiliği, birleştiren tavrıyla herkesin kalbini kazanır. Kilisede başmugannî ve yönetici olarak misyonlarını sürdürürken, farklı devirlerde, Gedikpaşa Kilisesi Vakfı’nda idare heyeti başkanlığı ve Mesropyan Okulu’nun kuruculuğu üzere yeni misyonlar üstlenir.

HARYUR MANGANTS YERÇAKHUMP

O periyotlarda Mesropyan Okulu’nda müdür ve veliler ortasında aylık, rutin toplantılar yapılması kuraldır. O toplantıların birinde veliler derslerden sonra çocukların sokakta oynamasından yakınır, Müdür Vartkes Bey’den bir tahlil bulmasını talep ederler. Vartkes Bey’in tahlili kolaydır; “Çocuklarınızı kiliseye gönderin”. Aileler tarafında da bu fikir benimsenir. Tek sorun kilisede çocuklarla ilgilenecek kimsenin olmayışıdır. Bu vazifesi de ağır ısrarlar sonucu Vartkes Kaprielyan üstlenir. Gayesi çocuklardan oluşan bir koro kurmaktır. Bu fikirle yola çıkıp, Mesropyan’da okuyan 650 öğrencinin tek tek sesini dinler. Koronun 100 çocuktan oluşmasını tasarlar. O denli ki ismini bile düşünmüştür: “Haryur Mangants Yerçakhump”. Yani, “100 Çocuk Korosu”. Tasarlandığı üzere olmaz. Provalara seçilen çocuk sayısı 120’yi bulur! Çocukların sayısı hedeflenenden fazla olsa da koronun ismi değişmez. 1957 yılının, Nisan ayında Gedikpaşa’da çocuk sesleri çınlamaya başlar. Tamamı çocuklardan oluşan koro, provalara başlamıştır. Yaz tatili devrinde verilen orta haricinde on ay boyunca haftada iki sefer bir ortaya gelirler. Zvartnots Tıbrats Tas Korosu’nun yıldönümünün kutlandığı 1957 yılının 5 Mayıs’ının sabahında kilisenin bahçesinde, boyunlarında “maestro”ları Vartkes Kaprielyan’ın kendi dükkanında diktiği kırmızı papyonlarla çocuklar hazır durumdadır. Kilisede ilahi okuyan tıbirlerin giydikleri şabiglerini (kaftan) giyerek, kilisedeki yerlerine geçerler. O gün Gedikpaşa, görkemli tarihini hatırlatırcasına İstanbul’un çeşitli semtlerinden akın akın koroyu dinlemeye gelen insanları ağırlar. Çocukların büyük bir ahenk içinde okudukları ilahiler büyük beğeni toplar. Sonraki yıllarda Türkiye Ermenileri Patriği olacak olan Epikopos Karekin Kazancıyan, o günkü vaazında Gedikpaşa’nın çocuklarını över; Maestro Vartkes Kaprielyan’ı kelamlarıyla onurlandırır. Ayinde soloları seslendiren isimler (Opera Sanatkarı, Tenor Kevork Boyacıyan, Şahnur Ceyhan, Nigoğos Kazancıyan, Aram Güreğyan, Bedros Kazan, Nubar İnceyan, Aleksan Kasapyan, Kevork Çağlıçubukçu ve Garo Kaprielyan) ise ilerleyen yıllarda kendi alanlarında ünlü isimler olacaktır.

Maestro Vartkes Kaprielyan ve oğlu Garo Kaprielyan

Garo Kaprielyan, Baron Vartkes’in o vakitler üçüncü sınıf öğrencisi olan oğludur. Koro içinde pek çok “Garo” olduğu için ona bir lakap takarlar: Papyon Garo! Anlaşılan o ki, Baron Vartkes’in yıllar evvel Gedikpaşa’ya papyonuyla geldiği hiç unutulmamış, adeta jenerasyondan nesile aktarılan bir anlatıya dönüşmüştür.
Kevork Çağlıçubukçu ise, Maestro’nun gözdelerinden, koro içindeki yetenekli çocuklardan biridir. O denli ki Zvartnots Korosu bugün onun önderliğinde çalışmalarına devam ediyor. Çağlıçubukçu, doğma büyüme Gedikpaşalı: “Hamam Caddesi, Neviye Sokak”. Korodaki öteki çocuklar üzere Mesropyan Okulu mezunu. Birçok ayinde kusursuzca ilahiler söyleyen sesi, okulunu anlatırken kıvrılıp, bükülüyor. 1950’lerin Mesropyan Okulu, o denli azımsanacak üzere de değil doğrusu. Okul bünyesinde 2 “anaokulu”, 2 “birinci sınıf”, 2 “ikinci sınıf”, 2 “üçüncü sınıf”, 1 “dördüncü sınıf”, 1 de “beşinci sınıf” faaliyet gösteriyor. O periyot Mesropyan Okulu’nun öğrenci sayısı 650, semtin Ermeni nüfusu yaklaşık olarak 26 bin. Bu kalabalık mahallenin en şenlikli olduğu vakitler okulların tatile girip de, meskenlerde salça yapma telaşının başladığı vakitlerdir. Kasa kasa domatesler alınır, el birliği ile kapı önlerinde, avlularda salça yapılırmış. “O günlerde yer gök domates kokardı” diyor Kevork Beyefendi, “Bu fasıl bittikten sonra da ver elini Beyazıt, Çemberlitaş sinemaları…”. Çocukların pek birçok sinemaya giderken, Küçük Kevork’un en büyük tutkusu akordeon çalmakmış. Günlerden bir gün Şehzadebaşı’nda akordeon kursu verildiğini duyar. “Sinemaya gidiyorum” diyerek konuttan çıkar, akordeon kursuna kayıt olup, döner. Bir gün dahi aksatmadan, büyük bir tutkuyla çalışır. “Hesaplayamadığım tek şey, 1960 İhtilali’ydi” diyor. O gün yarım bırakmak zorunda kaldığı akordeon kursunun sızısını hâlâ yüreğinde duyuyor. Yıllar geçer, küçük Kevork büyür. Torunu bile olur. Torunu doğduğunda Tanrı’ya dua eder: “Bu çocuk konservatuvar okusun. Müziği hiç dinmesin”. Duaları kabul olur. O vakit gidip bir piyano alır. Şimdilerde torunu, iyi bir piyanist olma yolunda adım adım ilerliyor. Dedesinin onunla gurur duyduğunu da biliyordur sanırım.

En önde Onno Tunç yer alıyor.

Kevork Beyefendi, geçmişi fikir “Maestro Vartkes Kaprielyan’ın bizimle tek tek uğraşması, tıpkı mermere ağaç dikmeye benzer” diyor. Koroya seçildiği o “büyük gün”ü ise hiç unutmuyor. Maestro, çocukları kümelere ayırır: “en iyi kulak”, “iyi kulak”, “orta kulak”, “kulağı olmayan lakin hevesi olanlar”. Tekrar de kümeler ortasında sevgide ve hürmette hiçbir ayrım yapılmaz. Çocuklar ortasında kardeşlik duygusu geliştirmeye çalışılır. Kevork Beyefendi, “en iyi grup”un birinci sırasında yer aldığını söylerken, gözlerinin içindeki parıltıyı görmenizi çok isterdim. Koro son derece disiplinli çalışarak, kısa vakitte büyük yol kat eder. Haftada iki gün provalar yapılırken, pazar günleri “en iyi kulak”lar için özel bir çalışma programı uygulanır. Plan program yavaş yavaş oturup, çocukların ayindeki ilahileri seslendirecekleri tarih yaklaşınca üniforma sorunu ortaya çıkar. Kilise heyeti, Vali Fahrettin Kerim Gökay’dan randevu ister, çocukların durumunu anlatır. Onun onayı ile Sümerbank’tan çok cüzi bir ölçü karşılığı kumaşlar alınır. Kevork Bey’in babası Garabet, Sultanhamam’da terzidir. Tıpkı kendisi üzere terzi olan başka velileri örgütler. El birliği ile çocukların üniformalarını hazırlamaya girişirler. Uykusuz geçen günler boyunca kumaşlar biçilir. Dikmek zamanıdır… Çocuklar boyunlarındaki kırmızı papyonla lacivert pantolonları içinde salınsın, dönsün dursun, müzikler söylesin diye…

Koro harika bir ilgiyle karşılanır. Kısa müddet içinde İstanbul’un pek çok kilisesinden davet alan Gedikpaşa Haryur Mangants Yerçakhump üyeleri, en çok Kınalıada davetlerini severler. Ada’da konser bitince fıstık çamları altında piknikler tertip edilir. Vakit akıp gider…Çocuklar büyür. Yaşı ilerleyen çocuklar çocuk korusunu bırakıp, büyüklerin korosuna geçer, Zvartnots üyesi olmanın memnunluğunu yaşarlar. Koroyu yeni çocuklar doldurur. 50’li, 60’lı yıllarda Gedikpaşa Surp Hovhannes Kilisesi’nin görkemli günlerine şahit olunur. Yapılan bu özverili çalışma ileride Türkiye çapında ses getirecek olan kıymetli müzik üstatlarının yetişmesine de yardımcı olur. İstanbul Kent Operası solistileri ortasında anılacak olan Bedros Kuyumcuyan bu isimler ortasındadır. Haryur Mangants’ın hoş sesli Bedros’u, Leyla Gencer de dahil olmak üzere devrin kıymetli sanatkarları ile birlikte sahne alır. Öbür iki isim ise pop müziğe istikamet verenlerden Onno Tunç ve kardeşi Arto Tunçboyacıyan’dır. Onlar da bu koroda yetişir. Birinci müzik bilgilerini böylesi bir ortamda edinirler.

Zıvartnots Korusu / Fotoğraf: Agos Gazetesi arşivi

Gedikpaşa Kilisesi sanatsal faaliyetlere, müzik ve tiyatroya her daim bedel verir. Gedikpaşa üzere bir periyot tiyatronun kalbinin attığı bir merkezde yaşayanların yolunun tiyatro ile kesişmesi kaçınılmazdır. Müziğin yanı sıra tiyatroya de gönül veren kimi Zvartnots Koro üyeleri bir ortaya gelerek, Molier’in “İsteksiz Doktor” isimli güldürüsünü sahnelemek üzere toplanır. Birinci olarak 26 Ocak 1966 tarihinde, kilisenin salonunda sahnelenen oyun büyük beğeni toplar. Çalışmayı çok seven bu beşerler ortada kendilerini ödüllendirmekten de geri durmazlar. Farklı tarihlerde cümbüşler düzenlerler lakin akıllarda en çok 18 Aralık 1969 tarihinde Park Otel’de tertiplenen 300 kişilik danslı yemek cümbüşü yer eder. Kilise idaresi ve koro üyelerinin aileleri ile birlikte katıldıkları bu aktiflik müzikler ve danslarla geçer. Unutulmaz bir gece yaşanır. Yıllar geçer… Günün birinde, takvimler 1970’lerin sonları gösterirken Maestro Vartkes Kaprielyan, Amerika’ya göç etme kararı alır. Çocukların boynu bükülse de koro devam eder. Maestro’nun yerine gelenler(3) de kalıcı olmaz. Onlar da peş peşe İsviçre, Kanada, Los Angeles’e dağılır. Gedikpaşalılar bir bir ülkelerini bırakıp, dünyanın çeşitli yerlerine göç ediyorlardır. Geride bir tek Kevork Çağlıçubukçu kalır. Hem koronun en yetenekli üyelerinden biridir hem de hayatı boyunca koroya sadakatini sürdürmüştür. Kevork Beyefendi, uzun yıllar evvel devraldığı maestroluk misyonunu günümüze kadar kesintisiz olarak sürdürmeye devam ediyor. 26 bin kişilik Gedikpaşa Ermenileri’nden yıllar içinde geriye çok az sayıda insan kalır. O denli ki ne nizamlı olarak kiliseye giden o kalabalık cemaat, ne çocuklarının “mugannî” olmasını isteyen anne babalar vardır.

Gözümü kapatıp bir vakitler çocukların o hoş seslerinin çınladığı günleri hayal ediyorum. Gönüllülük unsuru ile hizmet vermiş olan o bedelli insanların okudukları ilahilerin, müziklerin yitip gitmediğini biliyorum. Ses, ışık ve hayat kaybolur mu hiç? Gökyüzüne hakikat dalgalanan seslerden birtakım tınılar kilisenin duvarları ortasında, Gedikpaşa’nın yokuşlu sokaklarında asılı kalmış. Duymak istiyorsanız uğultuyu dindirin!

*Beni Gedikpaşa ile tanıştıran, bu yazının yazılmasında takviyesini bir an olsun esirgemeyen Agos Gazetesi’nin bedelli müellifi Besse Kabak’a yürekten sevgi ve borçluluk duygularımla…

Dipnotlar

1. Tıbrats Tas: Bağlı bulundukları tüzük doğrultusunda üye olmaya hak kazanmış bireyler tarafından seçilmiş olan idare kurulunca yönetim edilen, Ermenicede ‘tıbir’ olarak isimlendirilen [kilise hiyerarşisinde en alt rütbeyi almış olan] bireylerin ayin nizamı, okunan dualar ve ilahileri öğretmek için oluşturulan kurum.
2. Mugannî: Hoş sesle ve mûsikî kurallarına uyarak müzik söyleyen kimse, müzikçi, ses sanatkârı, hânende. Kilisede ilahileri okuma misyonunu üstlenen tıbir ve TıbratsTas için de “Muganni”, “Muganni Heyeti” tarifi kullanılır.
3. Tenor Kevork Boyacıyan, Diyakoz Mihran Gülyan, Garo Kaprielyan

Gazete Duvar