1968 yılında Bitlis’te doğan İlham Bakır, 1989 yılında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden mezun olur. Çeşitli liselerde ve özel bir üniversitede edebiyat, drama ve senaryo dersleri verir. Hikaye, tiyatro oyunu ve senaryo yazan “tutukluluk, cezaevi, tekrar eden gözaltılar üzere devletle netameli bir bağlantının sürdüğü 25 yıllık bir İzmir hayatından sonra” Diyarbakır’a taşınır. Sinema dersleri verdiği Cegerxwin Sanat Akademi’sinden KHK ile ihraç edilir. Akademi kapatılsa da “bir halde sürdürdük akademi çalışmalarını” diyen Bakır, iki farklı günlük gazetede yüklü olarak sinema yazıları kaleme alıyor. Pek çok belgesel sinema yöneten Bakır, şu günlerini, “Bu ortada sinema yapmaya çalışıyorum, daha çok olarak güvenlik güçlerinin manisi, maddi olanaksızlıklar ve diğer bahtsız sebeplerden genelde filmlerimi tamamlayamıyorum” diye özetliyor ve ekliyor: İtalya’dan yarım kalan sinemalar şenliğinden mükafatım var.
İlham Bakır ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını konuştuk.
İlham BakırKavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kollarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Ben belgesel sinemanın gerçekle bağının, kurmaca sinema üretiminden veyahut rastgele öteki bir sanatsal yaratımdan daha fazla gerçeğe sadık olduğu ya da olması gerektiğini düşünmüyorum. Gerçeğin ne olduğu ve gerçeğe bağlı kalma sıkıntısı, nereden bakıldığına nazaran son derece tartışmalı bir konu. Sanat ile gerçek veyahut gerçeklik ortasındaki bağı belirleyen, belgesel sinema, kurmaca sinema, edebiyat ya da müzik üzere hangi sanat koluyla estetik yaratımı gerçekleştirdiğiniz ile değil nasıl bağ kurduğunuz ile ilgilidir. Sanatın gerçekle kurduğu bağ sanatkarın nasıl sorusuna verdiği karşılık ile ilgilidir yani. Münasebetiyle yaptığım sinemanın kurmaca ya da belgesel oluşu, işlemek, örmek istediğim fikrin hayalle, gerçekle, kurguyla kurduğu ilişkiyi değiştirmiyor. Estetik yaklaşımımı da belirlemiyor. Nasıl sorusu kendimizi ömür içinde nasıl konumlandırdığımız, nasıl kurduğumuzla da son derece ilgilidir tıpkı vakitte. Öyleyse ömrümüzü ileriye taşırken ya da geriye düşürürken, ömrümüze tesir eden gerçekle, gerçeklikle “nasıl” bağ kuruyorsak estetik bir yaratımda da tıpkı “nasıllık”tır bizi belirleyen. Zira “nasıl” sorusu sanatsal yaratımda estetik yaklaşım kadar etik yaklaşımı da kullanacağımız yol ve araçları da kökünden belirleme gücüne sahiptir.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada kasvet yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Aslında daha ta başından yani belgesel sinema, kurmaca sinema diye bir kategorizasyona gidilirken başlıyor haksızlık. Üstte savunduğum görüşlerime de yaslanarak bu türlü bir ayrımın estetik açıdan bir manasının olmadığı üzere belgesel sinema diye ayrımlanan sinemanın önemli bir ayrımcılığa tabi tutulmasının da önünü açtığını düşünüyorum. Belgesel sinemaya bir de gerçeğe bağlı kalarak enforme etme, aydınlatma, hatta muhalefet etme vazifesi verilince belgesel sinema çok ağır bir yükün altına giriyor. Beşerler gerçek bir durumu, olayı anlattığını düşündükleri şeyi sıkıcı buluyor veya korkuyor hakikaten. Bilhassa de iktidarlar için son derece potansiyel bir tehlike olarak kodlanmasını getiriyor belgesel sinemanın bu durumu beraberinde. Ben Türkiye’de ve dünyada belgesel sinemanın (soru bu türlü sorulduğu ve hâlihazırda bu ön kabul ve kavramlaştırmayla bu kategorizasyon yapıldığı için ben de belgesel sinema diyerek kuruyorum cümleleri mecburen) önemsenmediğini değil aksine çok önemsendiğini, bu yüzden de üretiminin ve dağıtımın çeşitli yollarla engellendiğini düşünüyorum. Zira kurmaca sinema, güya gerçekle bir ilgi kurmak zorunda değilmiş üzere, ele aldığı her şey büsbütün hayal eseri imiş üzere, eğlendiren yanı öne çıkarıldığı için, şayet toplumun muhalefet gereksinimi varsa bu kurmaca sinemayı çok da ilgilendirmeyen bir şeymiş üzere bir algı yaratıldığı için sıkıcılık, muhalefet, bilgilendirme üzere sevimsiz misyonlar belgesel sinemaya kalıyor. İktidarların hışmı da belgesel sinemaya ve sinemacılara yöneliyor münasebetiyle. Polisin bu bahisteki tutumunu çok temel alıyorum ben.
Çektiğin sinema şayet kurmaca ise bırakalım mani olmayı, polis yardımcı olmaya bile çalışıyor. Fakat şayet belgesel çekiyorsan, polis, altında rahatsız edici, tehlike arz edebilecek bir şey arıyor ve ne olur ne olmaz diye kendi sorumluluk alanında bir belgesel sineması mümkünse çektirmemeye çalışıyor. Aslında belgesel sinemacıya gazeteci muamelesi yapılıyor ve ortaya çıkmaması, ifşa edilmemesi gereken bir gerçeği ortaya çıkaracak endişesiyle yaklaşıyor. Yüklü olarak belgesel sinema yapan biri olarak hayır kendimi üvey evlat üzere görmüyorum. Hatta evlat üzere de görmüyorum. Kendini evlat üzere görmek, bir otoriteye ram olmayı da beraberinde davet ediyor çünkü.
‘YENİ BİR YORUM İÇERMEYEN DOKÜMAN YARATMAYA DAİR ÜRETİMLER SİNEMA OLARAK ADLANDIRILAMAZ’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Evet, bugün çok yaygın bir estetik, bir yaratıcı aksiyona dönüşen sinemanın başlangıcını bir hareketi dokümana dönüştürme motivasyonu doğurmuştur. Mizansenin ve kurgunun dâhil olması ile belgeleme motivasyonu yerini estetik bir motivasyona terk etmiştir. Hareketli manzara yoluyla olguların belgelenmesi gazetecilik faaliyetine misal bir motivasyonla devam ederken, olguların, gerçeğin, estetik bir yoruma tabi tutularak verilmesi hareketli imgeyi sinema sanatının doğuşuna sevk etmiştir. Aslında bir tıp gazetecilik faaliyeti üzere yürüyen evrak yaratma ile gerçeğe, olgulara, durumlara yaklaşım ve evrak yaratmayı estetik yorumlamaya tabi tutma hareketinin her ikisinin de belgesel sinema olarak isimlendirilmesi, belgesel sinema-kurmaca sinema ayrımını doğuran temel nedendir. Evrak yaratmanın sanatla, estetikle, sinema ile rastgele bir ilgisi yoktur. Tek ortak yanları ses ve imaj kaydeden aygıtları kullanıyor olmalarıdır. Çok uzun müddet belgesel sinema diye isimlendirilen üretimler aslında estetik bir yorum içermeden üretilmiş filmlerdir.
Bugün kurmaca belgesel ayrımı bilhassa belgesel sinemacılar tarafından önemli olarak tartışılmakta ve bu ayrımın anlamsızlığı ortaya çıkarılan üretimlerde gösterilmektedir. Ben de bugün geldiğim yer prestiji ile bu ayrımın anlamsızlığına inanmakla birlikte bu fikirlerimi şimdiye kadar çektiğim sinemalarda hayata geçiremediğim üzere izlediğim yeni sinemalar, yaptığım okumalar bu bahiste netleşmek yerine başımı daha da karıştırıyor. Beş altı yıldan beridir çekmekte olduğum bir belgesel sineması bir türlü bitiremiyorum. Olanaksızlıklar ve engellemeler sineması bitiremememde bir sebepken asıl sebep belgeselime bahis olan bu elimde tuttuğum, dokunduğum, yaşadığım gerçekliği nasıl yorumlayacağıma dair öğrendiğim yeni bilgiler ve her yeni bilginin yaşadığım baş karışıklığını arttırmasıdır. Ama bu süreci çok öğretici bir süreç olarak görüyorum. Bence sonuç prestiji ile estetik aksiyonun kendisi, var oluşumuza, varlığımıza dair yeni bir yorum getirmek, yeni bir kelam söylemektir. Yeni bir yorum içermeyen, yeni bir kelam söylemeyen doküman yaratmaya dair üretimler sinema olarak isimlendirilemez. Alışılmış yaratılanın, yeni bir yorum, yeni bir kelam olup olmadığı da kendi içinde öteki bir tartışmayı yaratacaktır.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bugün görüntü çekme ve doküman yaratma araçları çok demokratikleşmiş, yaygınlaşmış ve çok kolaylaşmıştır. Bu potansiyel olarak çok sayıda ve çok özgün yaratımların ortaya çıkmasının imkanlarını da arttırmıştır. Fakat tıpkı vakitte çok sayıda birbirinin gibisi çöp manzaranın de çok yaygın kanallardan üzerimize boca edilmesinin de önünü açmıştır. Bu kadar yaygın biçimde görüntü üretilebilmesinin ve bu görüntülerin çok sayıda paylaşım kanalına sahip olmasının beraberinde yeni, özgün tiplere ve tabirlere imkan sağlayacağına inanıyorum. Niteliği olan üretimler bir formda bu çöplüğün içinden sıyrılmayı başaracaklardır. Bu başlık altında belgesel sinema ile ilgili olarak üstteki sorularda birtakım karşılıklar verdim. Sanatsal bir aksiyon, estetik bir üretim, bilgi taşıma, enforme etme üzere bir motivasyonla gerçekleşmez. Ancak gerçekleşen üretim tıpkı vakitte kaçınılmaz olarak bir bilgiyi de taşıyacak, kimi mevzularda enformasyon da gerçekleştirecektir. Bilgi üretmek, insanlara enformasyon vermek, bir bahiste hassaslık yaratmak emeliyle yapılan çokça belgesel sinema var. Lakin bunlar sinemasal eserler olarak bedellendirilemez kanaatimce. Fakat bu onların değerini azaltmaz ve bir belgesel sinema üretiminden daha az kıymetli değillerdir. Hele bizim üzere antidemokratik iktidarların hükümran olduğu, gazetecilik faaliyetlerinin gerçekleştirilemez olduğu ülkelerde toplumu enforme eden belgesel sinema üretimleri çok çok kıymetlidir. Lakin daha evvel de dediğim üzere bunların pahalı ve değerli olması da tek başına onları sanatsal bir yapıt haline de getirmez, onları belgesel sinemaya dâhil sinemalar yapmaz.
‘TÜRKİYE’DE ÇOK SAYIDA BELGESEL SİNEMACI HAPSEDİLMEKLE TEHDİT EDİLMEKTE’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt alakasından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Baskıcı, antidemokratik idarelerin iktidar olduğu ülkelerde gazeteciler ve belgesel sinemacılar iktidarları deşifre etme, toplumu bilgilendirme vazifesi üstlendikleri için doğal olarak egemenlerin hışmına uğruyorlar, uğrayacaklardır. Böylesi ülkelerde gazetecilik faaliyeti çok sınırlandığından belgesel sinemacılar tıpkı vakitte toplumu enforme etme misyonunu de üstlenmek zorunda kalıyorlar. Üretimlerinin içine estetik yorumu dâhil etmiş veya yalnızca doküman yaratan belgeselciler fark etmiyor iktidar açısından. Belgesel sinemacılar, kurmaca sinema yapanlara oranla endüstriyel sinema üretme çarkından görece daha bağımsız oldukları için iktidarlar tarafından denetim ve yönlendirmeleri de daha güç olmaktadır. Bu durumda iktidarın sıkıntı ve baskı aygıtı belgesel sinemacılar için devreye girmektedir. Bugün Türkiye’de çok sayıda belgesel sinemacının üretim kademesinde önüne önemli mahzurlar çıkarılmakta, bir biçimde sinema üretmiş olanların üretimlerinin paylaşılmasına müsaade verilmemekte, paylaşılan sinemaların direktörlerine önemli mahpus cezaları verilmekte, hapsedilmekle tehdit edilmektedirler.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Sinema paylaşım mecralarının bu kadar yaygınlaşması, dijitalleşmesi elbette bilhassa bağımsız sinemacılar için sinema salonu monopollerinin mahzurundan kurtulma ve sinemalarını seyirci ile buluşturma manasında kıymetli imkanlar ortaya çıkarmıştır. Ancak her ne olursa olsun, hükümranları zorlayan, ezilenler için fırsatlar ortaya çıkaran hangi gelişme olursa olsun şayet alttakiler lehine hakikat bir örgütlenme geliştirilemezse bu cins krizlerin ve fırsatların kazananı yeniden kapitalistler, hükümranlar olacaktır. Yoksa yalnızca belgesel sinemacılar değil bağımsız sinema yapan kurmaca sinemacılar da bu mecralarda da kendilerine yer bulamayacaklardır. Aslında bütün sorun, egemenlerin yarattığı mecralarda var olmaya uğraş göstermek değil ortaya çıkan bu fırsatları kıymetlendirerek kendi üretim ve paylaşım mecralarımızı yaratmaktır. Bu da lakin örgütlü ve dayanışmacı bir stili temel almakla mümkün olacaktır.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Kısa bir müddet evvel bir kısa kurmaca sinema çektim. Bu da bir kısmı çekilmiş, yarım kalmış bir sinemaydı. İki yıl evvel çekimleri jandarma tarafından durdurulmuştu. Her iki çekim ortasına iki yıl girmesi çekim yeri ve benim sinema anlayışımda ortaya çıkan değişimler sineması hibrit bir estetik yaklaşıma taşıdı. Kurgudan sonra ortaya nasıl bir şeyin çıkacağını, iki çekimin birbiriyle nasıl uyuşacağını ben de merak ediyorum doğrusu. Üstte kelam ettiğim beş altı yıldır çektiğim bir belgesel sinema var. Bu sinemam için aslında değerli takviyeler alma bahtı yakaladım. Geçen yıl Antalya Sinema Festivali’nden Work In Progress Mükafatı aldım. Bu sayede çok sayıda memleketler arası atölyeye sinemamı taşıma ve bu platformlarda sinemanın kıssasını ve estetiğini geliştirme bahtım oldu. Yurt dışından üretimci bulma imkanına kavuştum. Lakin maalesef pandemi nedeniyle pek çok dayanak ve memleketler arası ortak yapımcılık faaliyeti askıya alındığı için şimdilik bu baht beklemeye girmiş durumda. Her hâlükârda bu sinemamı bitirmek önümdeki devir temel uğraşım olacak. Ben hikaye yazarıyım, hikaye yazmayı çok seviyorum. Başladığım bir hikaye kitabım var, ona yoğunlaşacağım. Bir distopya romanı fikrim var. Küçük bir taslağı oluşmuş durumda başımda. Diyarbakır cezaevini anlatan senaryolaştırdığım ancak çekemediğim iki öykümü roman olarak yazma planım var. Vakit akıp gidiyor ben bu planları yaparken ve bu planları hayata geçiremezken. Bazen geç kaldığım duygusu beni çok huzursuz ediyor, motive etmek yerine beni üretimden düşürüyor. Bakalım ben de merak ediyorum bütün bunları yapıp yapamayacağımı.
Gazete Duvar
