VAN – Türkiye, coğrafik pozisyonu nedeniyle göç hareketlerinin kesişim noktasında. Hem Ortadoğu ve Afrika hem Asya ve Orta Asya’dan göç alıyor. Böylesi bir göç hareketliliği sürerken Türkiye; Suriye, Irak ve İran hududuna binlerce kilometre uzunluğunda dünyanın en uzun duvarlarını örüyor. Hudut sınırı boyunca yükselen duvarlar 7/24 termal kameralarla, insansız hava araçlarıyla, havadan ve karadan korunuyor. Savaştan, ekonomik şiddetten kaçan, ülkelerini terk edip göç yoluna düşen mültecilerin hudut geçişi duvarlarla engellenmeye çalışılıyor. Sonlar, duvarlarla kapatılıyor. Lakin Fransız düşünür Jacques Derrida’nın mülhem tanımlamasına başvurarak, sonları ihlal eden hayaletler de var diyebiliriz.
Dağlık alanlardan, saklı bölmelerde taşınan göçmenler, kaçakçılar aracılığı ile göç seyahatine başlayıp, hudutları aşıyorlar. Mültecilerin hudut geçişleri, öncesi ve sonrasıyla bir insani krize dönüşürken, “mülteciler insanlığın neresinde sorusunu” sordurtuyor: Daha geçen hafta İran askerlerinin ateş açması sonucu yaralandıktan sonra, bir zirvenin ardına saklanan ve kurtların parçalaması sonucu uzuvları göçmen kaçakçılarınca bulunan Bangladeşli göçmenlerin vefatından kimler sorumlu? Ya Türkiye-İran sonunu göçmen kaçakçıları ile aşmaya çalışırken donarak hayatını yitiren mültecilerden? Van-Hakkâri dağ yollarında yürürken bir anda karşımıza çıkan, basmaktan imtina ettiğimiz kemiklerin, yırtıcı hayvanlarca parçalanmış mültecilere ilişkin olmasının “vakai aidiyeden” sayılmasına ne diyeceğiz? İran sonuna yakın bir köye ulaşmaya çalışırken kıyısında yürüdüğümüz uçurumu gösteren tıpkı kaçakçının sıradan bir durum üzere söz ettiği “abla, uçurumun tabanı mültecilerin cesetleri ile dolu, kim bilir kaç kişi uçmuştur” cümlesi karşısında susmaktan öteki verilebilecek bir reaksiyon var mı?
Kocası savaşta öldüğü için tek başına göç yoluna çıkan bayanların Türkiye-İran hudut köylerinde çaresizlikten kaçakçıların yanından ayrılamaması ve intihar edenlerin bulunduğu savının yükü? İran hududunu geçerken Ruandalı bir bayana toplu tecavüz edilmesi, İranlı bir mülteciye Van Geri Gönderme Merkezi’nde vazifeli iki güvenlik memurunun tecavüz etmesi, Suriyeli dokuz yaşındaki bir kız çocuğunun Van merkezde cinsel istismara uğraması…
İran hududunu geçtikten sonra Çaldıran’da üç kişinin tecavüzüne uğrayan ve taarruz yargıya yansımasına rağmen kendisinden bir daha haber alınamayan Ruandalı göçmen bayanın akıbeti? Bu bayan hudut dışı mı edildi? Hudut dışı edilmediyse devlet vazifelilerinin, “bu isimde bir göçmen kaydına rastlanmamıştır” karşılığını nasıl yorumlamak gerek?
79 MİLYON KİŞİ KONUTUNDAN, ÜLKESİNDEN OLDU
Son beş yılda, yeni ya da eski en az 15 çatışma dünya çapında milyonlarca kişi için tanım edilemez ölçekte trajedi ve acıyı beraberinde getirdi. Birleşmiş Milletlere nazaran dünya üzerinde barındırdığı nüfusun yüzde 1’ine tekabül eden 79 milyon kişi savaş, çatışma ya da ekonomik münasebetlerle meskenini, yurdunu terk etti.
AFRİKALILAR DA İRAN SONUNU KULLANIYOR
Böylesi bir fotoğrafta Türkiye en fazla sayıda mülteci barındıran ülke olarak işaretleniyor. Suriyeliler’den sonra Afganlar, Türkiye’de kayıtlı resmi sayı olarak en büyük ikinci göçmen kümesi. Afganlar kökten dinci Taliban’ın yarattığı çatışma ve şiddet ortamından ya da yoğunlukla yaşadıkları İran’dan hükümetin uyguladığı şiddet ve sindirme siyasetlerinden kaçarak Türkiye’ye geliyor. Lakin İran hududu öteki ülkelerden gelenler için de değerli bir geçiş noktası; Suriye iç savaşından sonra Türkiye’nin ilan ettiği açık kapı siyasetinin terk edilmesi ve sona duvar örülmesi sonrasında Suriye’den Türkiye’ye gelmek isteyenler de Avrupa’ya geçmek isteyenler de İran çizgisini kullanıyor. Emsal biçimde İran-Türkiye hududu, Ortadoğu ve Afrika’nın Avrupa’ya geçiş noktası. Yalnızca Suriyeliler değil, göç yoluna çıkan Afganistan, Pakistan, Hindistan, Bangladeş ve Iraklıların yanı sıra Afrika ülkelerinden Kongo, Ruanda ve Nijerya vatandaşları da İran üzerinden Türkiye’ye, oradan da Avrupa’ya geçebilmek için giriş yapıyor.
Bu nedenle göç trafiğinin en ağır olduğu vilayet Van. Zira İran ile en uzun hududa sahip kent Van. İran sırına gelen mülteciler Şırnak-Van-Hakkâri üçgeninden Türkiye’ye geçiş yaparken, Van’ın hudut köylerinden kaçak yollarla geçiş yapan mültecilerin ağır insani dramlarının yeri haline de geliyor bu bölge.
VAN GÖLÜ MEVT ROTASI OLARAK KULLANILMAYA DEVAM EDİLİYOR
Mültecilerin İran sonundan geçişi Covid 19 salgını ve kış şartlarına rağmen devam ediyor. Gazetecilerin çektiği göç yolunda donarak ölen mültecilerin fotoğrafları ajanslardan geçiyor. İnsan kaçakçıları, küçük balıkçı tekneleriyle Van Gölü üzerinden mültecileri Tatvan’a yanlışsız adeta vefat seyahatine çıkarıyor. Van Gölü mültecilerin mevt rotası. Bu seyahati hayatını yitirmeden tamamlayanlarla yaptığımız görüşmelerde anlatılanları daha sonraki kısımlarda paylaşacağız. Lakin evvel bu kadar şanslı olmayanların öykülerine bakalım.
Aralık 2019’da, Van Gölü’nün Bitlis kıyısındaki Adilcevaz’da, yeni bir ömür umuduyla küçük balıkçı teknesinin ambarına kilitlenmeyi kabul eden 7 kişi öldü. Berbat hava şartlarında yola çıkan, onlarca kişinin “istiflendiği” tekne, gelen dalgaya dayanamayarak battı. Hayallerini yüklenip tekneye binen, Afganistan’dan, Pakistan’dan, İran’dan yola çıkıp, Van’a kadar gelebilmiş beşerler, yaşama karanlık bir tekne ambarında veda ettiler. İnsan kaçakçılığını meslek edinen bir kişi tutuklandı olayın akabinde. Van Gölü’nde, 28 Haziran’da, kapasitesinin çok üzerinde yolcu alan, o yolcuların depoya kilitlendiği bir tekne battı. Tam 61 kişinin cesedi çıkarıldı küçücük tekneden. Kurtulanlar, 5-6 bayan olduğunu söylüyordu teknede fakat tek bir bayan cesedi bile çıkartılmadı. Tekneyi kullanan insan kaçakçısının kuzeni bulunamadı. Dokuz kişinin tutuklandığı söylendi lakin soruşturmaya nedense zımnilik kararı getirildi, tek bir bilgi alınamadı aylardır. Tekneye, mülteciler bindirilirken görülen silahlı bireylerin kim olduğu, mültecileri gasp edip etmedikleri, hatta teknenin bilerek batırılmış olabileceği argümanları araştırılıyor mu, bilinmiyor. 61 cesetten kimilerini çabucak teşhis etmek mümkün olabildi. Fakat gölün tabanına çöken teknenin depo kısmında kilitli kalan cesetleri çıkartmak o denli kolay değildi. Bir kısmı günler sonra çıkartıldığında tanınmayacak haldeydi.
Ömürlerini yitiren mültecilerin cenazeleri ülkelerine gönderilemez ya da aileleri tarafından teslim alınmazsa Van’daki kimsesizler mezarlığına gömülüyor. Vilayette bu halde defnedilmiş 200’ü aşkın göçmen var.
İNSANİ KRİZİ GÖRÜNÜR KILMAK İÇİN ÖYKÜLERE GEREKSİNİM VAR
Görünmezleri görünür kılmak, öykülerinin duyulması, mültecilerin kelamlarına söz katılması, çoğaltılması ismine gazetecilik öykülerine muhtaçlık var. Ankara’da resmi bir kaydı olmadan hayatını sürdüren Afganlı mülteci Sarvar, başından geçen olayları anlatmasaydı Amerikan uçakları ailesinin yaşadığı meskeni bombaladığında annesi ile kız ve erkek kardeşlerini kaybettiğini bilmeyecektik. Yazan bizlerin, okuyan sizlerin dışında kimlerin bildiği hatta merak ettiği de öteki bir dram aslında. Kaçakçıların yardımı olmadan sadece elinde bir haritayla beş ülke ve dört sonu tek başına geçtiğini de bilmeyecektik. Şayet hikayesini anlatmamış olsaydı, üç ay boyunca yürüdüğünü, Pakistan’a gitmek için Afganistan’ı terk ettiğini, Pakistan üzerinden Doğu İran’daki Zahedan’a vardığını, otobüsle evvel Tahran akabinde da İstafan’a geçtiğini, oradan Batı İran’daki Urumiye’ye gittiğini ve akabinde da kaçakçılar aracılığıyla geçtiği Yüksekova’nın hudut köyünde kendini bulduğunu bilemeyecektik. Tekrar kayıtsız Afgan mülteci Hania, anlatmasaydı göçmen kaçakçılarının bayanlara çocuklarına içirmeleri için “ufak beyaz uyku hapları” verdiğini, annelerin, çocuklarına bu hapları içirmek istemediğini kaçakçıların, “eğer içirmezseniz sizi dağda bırakırız” tehditlerini bilmeyecektik.
TEKİNSİZ COĞRAFYALARIN AKTÖRLERİ: GÖÇMEN KAÇAKÇILARI
Mültecilerin geçiş noktası İran sonuna yaklaşıp hudut geçişlerinde karşı karşıya kaldıkları riskleri, hududun her iki tarafında yaşanan ağır insanlık dramlarını kayıt altına almak, görünür kılmak, mültecilerin göç seyahatlerine tanıklık edip, öykülerine ses olmak için kameraman arkadaşım Volkan Nakipoğlu ile Van’a gittik.
İran hududundaki bir köye ulaşıp, sondan geçmeyi başarabilen mültecilerin göç seyahatine eşlik etmek, fizikî, coğrafik zorlukları ve ağır insani şartları görünür kılmak istiyorduk. Belirlediğimiz amaca ulaşmanın çok da kolay olmadığının farkındaydık. Bir mihmandara gereksinimimiz vardı. Öte taraftan kaçakçıların, mültecilerin göç yolunda karşı karşıya kaldıkları şiddet, açlık, taciz üzere pek çok başlıkta sayabileceğimiz aksiliklerin baş aktörlerinden olduğu, Van ve bölge vilayetlerinde oluşan “göçmen kaçakçılığı” iktisadı de bilinen bir gerçek.
GÖÇMEN KAÇAKÇILIĞI SİSTEMİ NASIL İŞLER?
İran hududunda göçmen kaçakçılığı sistemi nasıl işliyor? 7/24 termal kameralarla, insansız hava araçlarıyla korunan hudutlar nasıl aşılıyor? Donarak ölmenin dışında vefat edenlerin vefat formu nedir? Bilhassa yalnız bayan mültecileri bekleyen ve karşı karşıya kaldıkları cinsel şiddet, taciz, cinsel ataklar nasıl gerçekleşiyor? Bu sorulara karşılık bulmak için hududa sıfır köylere ulaşabilmemiz, güvenlik kontrollerinin olmadığı alternatif dağlık yollardan geçerek mümkün olacaktı. Coğrafyanın zorluğu dikkate alındığında da bu yolları en iyi bilen ve kullanan göçmen kaçakçıları ile ilerleyebilmemiz mümkündü.
GÖÇMEN KAÇAKÇISI İLE ANLAŞTIK
Göçmen kaçakçıları ile temas kurduk. Beklediğim üzere çok sayıda kaçakçı sona birlikte ilerleme ve sistemi anlatma talebimizi geri çevirdi. Kimi kaçakçıların da güvenlik güçleri ile birlikte çalıştığımız istikametinde tasa yaşadığını hissettik. Fakat göçmen kaçakçılığından ceza alan, kısa bir müddet evvel de mahpustan çıkan bir kişi, uzun bir ikna sürecinden sonra ön görüşme yapmayı kabul etti. Kaçakçı Ali* ile Van’a bağlı bir kasabada bu ön görüşmeyi gerçekleştirdik. Ali, şahit olduğu pek çok olay nedeniyle de ağır vicdanı sorumluluk yaşadığını, göçmen kaçakçılığı işini bıraktığını söylüyordu. Ayrıyeten, Covid 19 salgını, sokağa çıkma kısıtlamaları ve son devirde güvenlik güçlerinin havadan ve karadan mülteci geçişleri ve göçmen kaçakçılarına yönelik kontrolleri sıkılaştırmasından ötürü da huduttan geçişlerin azalarak devam ettiği bilgisini veriyordu.
GÖÇMEN KAÇAKÇISI: GÜVENLİĞİNİZDEN TELAŞ DUYUYORUM, RİSKE GİREMEYECEĞİM
Ali, mültecilerin hudut köylerinden kaçak girişlerini çekmek, dağlık, ormanlık alanda yürüyüşlerine eşlik etmek için bölgeye gece gidilmesi gerektiğini lakin bizim can güvenliğimiz açısından tasa duyduğunu, böylesi önemli bir riski göze alamayacağını söyledi. Ali, bizlerin can güvenliği için telaşını lisana getiriyordu fakat hududu geçen ya da geçemeyen her mülteci için birebir riskler geçerliydi. Ali’ye riskleri tüm detayları ile öğrendikten sonra bir karar verebileceğimizi söyledik. O da karşı karşıya kalacağımız riskleri arkası gerisine sıraladı: “İran hudut birlikleri asla mültecilere ‘dur ihtarı’ yapmıyor. İran askerleri kaçak mülteci geçişini fark ettiği anda Türkiye tarafına da ateş açıyor. Şayet mülteci Türkiye tarafına geçse bile kurşundan yaranabiliyor. Tıpkı halde mültecileri almaya gelen göçmen kaçakçılarına da ateş açıyor İran askerleri. Kaçakçılardan da ölen oluyor. Gece sonda hava eksilerde. Sizi bölgeye götürdüğümde kamera ışığı fark edilirse direkt tararlar. Ha bir de dondurucu soğuk var. Bu bölgede kurt, tilki çok fazladır. Diyelim, İranlı kaçakçının getirdiği küme hiç İran askerine yakalanmadı ancak her vakit kurtlarla müsabaka mümkünlüğü var. Yırtıcı hayvan saldırısı hem İran tarafı hem de Türkiye tarafına geçtikten sonra göç yolunda mülteciler için ölümcül risklerden biri. Bütün bu riskler sizin için de geçerli.”
‘GEÇEN HAFTA BANGLADEŞLİ BİR MÜLTECİ GRUBUNDAKİLERİ KURTLAR PARÇALADI’
“Abla, geçen hafta sonda bir olay yaşandı Yaşananları açık açık anlatayım. Bunu da bilin de kararınızı ona nazaran verin” diyor Ali.
“Bizim köyden bir kaçakçı arkadaş Bangladeşli bir kümesi almak üzere sona yakın bir köydeydi. Sabaha karşı atlarla iki kaçakçı sona gidiyor. Sekiz kişilik Bangladeşli kafile. Kaçakçılar adamları (Bangladeşli mültecileri) sondan alıyor. Tam o sırada İran askerleri ateş açıyor, gözleri kara, tarıyorlar. Kaçakçıların biri kurşunlardan ağır yaralanıyor. Başka kaçakçı çabucak yaralı akrabasını alıp atın üzerine atıyor süratle kaçırıyor. Lakin mülteciler tam ortada İran hududunun kenarında kalıyor. Sonraki gün öğrendik ki birtakım Bangladeşlileri kurtlar parçalamış, yenmiş uzuvları ortalıktaymış.”
Ali’nin bir öteki tasası da bölge korucularının ya da rastgele bir göçmen kaçakçısının gazetecilerin hudut bölgesine kadar ulaşabilmesi ve geçişlerin kayıt altına almasından önemli rahatsızlık duyup reaksiyon göstermesi. Bu reaksiyonun boyutunu da tam kestiremediğini söylüyor.
KAÇAKÇININ YANINDAN AYRILIP VAN’A DÖNÜYORUZ
Ali’nin anlattığı tüm riskleri Volkan ile kıymetlendiriyoruz. Gece hududa yaklaşsak dahi, hem can güvenliği hem de kamera kullanımı ve fotoğraf çekimi açısından imkânsızlıklar olacağını hesap ediyoruz. Tüm anlatılanlar, coğrafik şartlar, güvenlik tedbirleri, riskler dikkate alındığında, hudut geçişlerinden sonra, hareket halindeyken dağlık alanda mültecilere ulaşıp, yolu bir arada kat edip bir “göç yolu dosyası” hazırlamaya karar veriyoruz. Ali’den bizi İran hududunu geçtikten sonra mültecilerin kent merkezlerine yürüyüş rotalarına götürmesini, ayrıyeten kaçakçılık sisteminin nasıl işlediğini anlatmasını istiyoruz. Talebimizi çeşitli güvenlik taleplerinde bulunarak kabul ediyor. Ali’nin taleplerini yerine getireceğimize kelam veriyoruz. Artık sokağa çıkma kısıtlamasının saati yaklaşmak üzere. Van merkeze gerçek dönüşe geçmemiz gerekiyor. Ali ile sabahın birinci ışıklarında tekrar buluşmak üzere ayrılıp, Van merkeze gerçek yola çıkıyoruz.
* İsim değiştirilmiştir.
Yarın: Kaçakçı Ali ile İran hududuna yanlışsız seyahat
Gazete Duvar
