“Osmanlı Kozmetolojisi” ve “İzmir Kent Tarihi” başlıklarında iki kıymetli koleksiyonu bulunan koleksiyoner Aybala Yentürk, çok sayıda ulusal ve milletlerarası tematik stant ve belgesele hem iştirakçi hem de danışman ve küratör olarak takviye verdi. Hazırladığı çalışmaları bilimsel platformlarda paylaşarak koleksiyonculuğun, koleksiyoncu kimliğinin akademik etraflarda fark edilmesini ve yer edinmesini sağlayan Yentürk, küratörlüğünü ve danışmanlığını üstlendiği “Kültürpark ve Fuar Tarihi” stantlarının yanında, bu mevzuda bir de kitap yazıyor. Şu orta üzerinde en ağır çalıştığı husus ise, “19. yüzyıl Karşıyaka Tarihi”.
Türkiye’nin önde gelen koleksiyoncularıyla birlikte 2001 yılının Nisan ayında İstanbul’da, Collection Club Araştırma, Kültür ve Yayın Kulübü’nün kurulmasında yer alan Yentürk, 2003 yılında, eşi Nejat Yentürk ile birlikte kulübün İzmir şubesinin oluşturulmasına öncülük etti.
Aybala Yentürk ile Osmanlı parfümcülüğü ve koleksiyonculuk üzerine bir söyleşi gerçekleştirdik.
Aybala Yentürk ‘SONRADAN KOLEKSİYONCU OLUNAMIYOR’
Koleksiyon merakınız nasıl başladı?
Antika ve eski eşyalara fevkalâde değer veren bir ailede büyüdüm. Bilhassa annem ailesinden kalma bir toplu iğneye dahi kıymet verirdi. Eski olana hürmet gösterme, bedel bilme konusunda üzerimdeki olumlu tesiri tartışmasız büyük. Babam ise ilerleyen yaşlarında eski müzik aletleri ve muazzam bir tespih koleksiyonu meydana getirmişti.
Koleksiyoncu olmanın doğuştan gelen bir “yetenek” olduğuna inanıyorum. Her vakit lisana getirdiğim üzere sonradan koleksiyoncu olunamıyor. Hiç kimseyi saatlerce ya da günlerce lisan dökerek koleksiyoncu yapmak mümkün değildir. Lakin içinde gizlenmiş gizli bir cevher varsa onu uyandırabilirsiniz. Olağan çocukluk yıllarımda tekrar de bana farklı zenginlikler sunabilecek, ufkumu açabilecek –bugün tanımladığımız şekliyle- koleksiyonlarla ve koleksiyoncularla tanışmak isterdim. Elbet bu türlü bir müsabaka bugün geldiğim noktaya daha evvel ulaşmamı sağlardı.
Benim koleksiyonculuk serüvenim ülkemizdeki çabucak hemen bütün koleksiyoncu çocuklar üzere pul koleksiyonu ile başladı. Zira diğer bir örnek bilmiyorduk. Bunu gazoz kapakları, ileriki yıllarda sakız kartları, kartpostallar izledi. Sonra uzun bir orta verdim koleksiyonculuğa. Üniversiteyi bitirdikten sonra eşimle tanıştım ve ikimiz birlikte tekrar yeni koleksiyonlar oluşturmaya başladık.
‘ÖNEMLİ ÇALIŞMALARA İMZA ATTIK’
Koleksiyonlarınız hangi temalardan oluşuyor?
Eşimle birlikte yönettiğimiz iki değerli başlıkta koleksiyonumuz ve bu koleksiyonlarımıza bağlı sürdürdüğümüz araştırmalarımız var. Bunlardan birincisi “Osmanlı Kozmetolojisi” ismini verdiğimiz, Osmanlı ve Erken Cumhuriyet devri koku, paklık ve süslenme alışkanlıklarını içeren epey kapsamlı bir mevzu.
İkinci kıymetli başlık ise “İzmir Kent Tarihi”. İzmir’in toplumsal ve kültürel geçmişine, birikimine ilişkin her türlü obje, doküman ve fotoğraf bu koleksiyonda yer alıyor. Her iki hususun da farklı açılımlara imkân sağlayan alt başlıkları var ki bunlar da başlı başına birer koleksiyon teması. Vakit zaman bu alt başlıklar ön plana çıkıyor ve onlarla ilgili üretimler yapıyoruz. Örneğin bir devir “Osmanlı Kozmetolojisi” başlığı altındaki “parfüm tarihi” temasıyla ilgili kıymetli çalışmalara imza attık. Bunlardan biri, hâlâ alanında birinci ve tek olmayı sürdüren 2005 yılında Yapı Kredi Kültür Sanat ile birlikte kotardığımız “Kutsal Dumandan Sihirli Damlaya Parfüm” Standı. 2016 yılında ANAMED tarafından düzenlenen, danışmanlarından olduğumuz “Koku ve Şehir” standı de yeniden parfüm tarihi üzerineydi.
L.T.Piver ‘OSMANLI’DA HOŞ KOKULAR YAYGIN OLARAK KULLANILIYORDU’
Osmanlı parfümcülüğü epey merak uyandıran bir başlık. Sizi bu bahse yönlendiren neydi?
Beni bu bahiste koleksiyon yapmaya iten en değerli neden mevzunun son derece bakir olmasıydı. Klâsik Osmanlı yaşayışında hoş kokuların kullanımı çoklukla eczacılık ve tıp tarihi açısından ele alınıyor, Osmanlı beşerinin ferdî “beğeni” manasındaki koku tercihleri üzerine muhakkak bilgiler dışında yeni bir şey pek söylenemiyordu. En kıymetlisi 19. yüzyılda yaşanan toplumsal dönüşümlerin, koku ve kozmetik kullanımı üzerinde yarattığı etkiydi. Tanzimat devriyle başlayıp Cumhuriyet ile devam eden süreçte neler yaşandığının izleri -çok şükür ki- lakin birkaç anı kitabında, birtakım Batılı gezginlerin seyahatnamelerinde ve dikkatli bakarsanız romanlarda sürülebiliyordu. Lakin toplu bir çalışma ya da kıymetlendirme yoktu. Beğenilen, hâlâ da var sayılmaz…
Vücuda uygulanan Osmanlı parfümleri kokulu sular, kokulu yağlar ve macunlardan oluşmaktaydı. Bugünkü manasıyla alkol içerisinde kokulu hususların çözündüğü parfümler yoktu. Başta Araplar olmak üzere kendisinden evvelki koku kültürlerini miras alarak zenginleştiren Osmanlı’da hoş kokular neredeyse ömrün her alanında yaygın bir biçimde kullanılıyordu. 1880’lerin sonunda Pera’da yaşamış olan Pretextat Lecomte’un hoş kokuların, “Batı için bir lüks, lakin Doğu’da vazgeçilmez” olduğunu belirtmesi boşuna değildir. Osmanlı parfümcülük geleneği 20. yüzyıla kadar devam etti. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren batılı eserlerin istilası sonrasında makul bir kesim tarafından hâlâ kullanılsalar da vakit içerisinde birer birer sahneden çekildiler ve unutuldular.
Temel ilgimizi çeken devir işte bu geçiş süreciydi. Üretimde sentetik esanslar ve alkol kullanımına ek olarak, sıradan şişe ve kaplarda satışa sunulan parfüm ve kozmetik eserlere ilişkin ambalajların billûr gülâbdanlar ya da tombak buhurdanlar üzere kendilerine konutların başköşelerinde, vitrinlerde yer bulamamış olduğu açıktı. Böylece bütün dikkatimizi parfüm üretiminin sanayileştiği periyoda vermeyi uygun bulduk. Bu yöneliş koleksiyonumuzu bir bakıma eşsiz kıldı. Çünkü çabucak her müze koleksiyonunda gülabdanlar, buhurdanlar, şık flakonlar çokça bulunuyordu, lakin üzerine etiket yapıştırılmış ticari şişelere muhakkak ki kimse kıymet vermemişti. Böylece koleksiyon oluşturma gayretimiz vakit içerisinde yerli üreticileri derlemek üzere bir çeşit tarih yazımına dönüştü.
Bir küme şişe. ‘OSMANLI İMPARATORLUĞU DEĞERLİ BİR PAZARDI’
Parfüm sanayisinin dünyada ve Türkiye’deki tarihi gelişimi konusunda neler söylersiniz?
Kokuların sentetik olarak üretilebilmeleri ve aldehitlerin keşfi, tabiatta olmayan karışımları yaratabilmek üzere hayal gücünü harekete geçirecek bir ortam yaratmıştı. Böylelikle Avrupa’da 19. yüzyıldan itibaren parfümerinin altın çağı başladı. Bu altın çağ, beraberinde ağır bir rekabet ortamını da getirdi. 19. yüzyılın sonlarına gerçek parfümeri başka bir sanayi kolu haline geldi: Bilhassa Fransız parfüm sanayisi, milletlerarası boyutta hayli başarılı ve itibarlı bir noktaya ulaşmıştı. Avrupa’da, bilhassa Fransa’daki parfümeri sanayisindeki büyüme ve rekabet ortamı, parfüm üreticilerini yeni pazarlar arama, mümkün olduğunca uzak bölgelere kadar satış yapma konusunda harekete geçirdi. Fransız parfümleri bilhassa Kuzey ve Güney Amerika’da kendilerine büyük bir pazar bulmuşlardı. Öbür değerli iki pazar da Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu’ydu.
Başta İngiltere olmak üzere, 1838 – 1841 yılları ortasında başka Avrupa ülkeleri ile yapılan ticari antlaşmalar sonucunda Batılı eserler Osmanlı pazarına rahatça ve legal bir formda girmeye başladılar. Avrupa parfümcüleri için Osmanlı İmparatorluğu büyük ve değerli bir pazardı. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilhassa de II. Abdülhamit Dönemi’nde Osmanlı topraklarına giren Avrupa üretimi parfümler ve kozmetik eserler, başta İstanbul olmak üzere İzmir, Selanik, Beyrut, Şam üzere öteki büyük kentlerde açılan bu bonmarşelerde ve yağlıkçı esnafında, eczanelerde uzunluk göstermeye başladı. Tanzimat periyoduyla birlikte yaşanan toplumsal değişikliklere şahit olan ve Batılı hayat şeklini kabule hazır Osmanlı beşerinin, bilhassa üst katmana mensup kentli bayan ve erkeklerin bu eserleri benimsemeleri sıkıntı olmadı. Kısa bir müddet sonra ithal eserler, kokulu yağ, gül ya da çiçek suları ile sürme, rastık ve kına üzere klâsik süslenme araçlarını kullanan bayanların hatta erkeklerin gündelik hayatının vazgeçilmezleri ortasına girdiler.
Ahmet Faruki Osmanlı topraklarına adım attığı birinci günden beri hiçbir yabancı müstahzar, kolonya kadar tutulmamıştı. Dünya üzerinde benzerine az rastlanacak ölçüde bir ilgiyle karşılanır, kolonya. Almanya’daki ismi ‘Kölnnischerwasser’ iken Fransa’da “Eau de Cologne” olan bu eserin sabit bir formülü vardır. Osmanlı topraklarında kendine en fazla yer bulan Avrupalı eser “Eau de Cologne” olmuştur. II. Abdülhamit’in kendisi ve kızları ise yalnızca “Jan Mari Farina kolonyasını” kullanıyorlardı.
Osmanlı Dönemi’nin birinci yerli parfüm üreticileri de bir bakıma eczacılardı. Kolonya ve parfüm imal etmek için gerekli teknik donanıma sahip olan eczacıları Osmanlı’nın birinci parfümörleri olarak nitelendirebiliriz. Osmanlı Dönemi’nin eczacı olmayan birinci Müslüman parfüm üreticisi Ahmet Farukî olarak kabul edilir. Bununla birlikte elimizde Müslüman olmayan Osmanlı vatandaşlarının bu tarihten daha evvel parfüm ürettiklerine ilişkin deliller mevcut. Farukî, Itriyat Fabrikası’nı 1894 yılında kurmuş ve yalnızca parfüm değil çok sayıda kozmetik eser var etmişti. Memleketler arası stantlarda madalyalar kazanan Farukî, birçok ülkeye ihracat da gerçekleştirmişti. Onu çok sayıda irili ufaklı yerli üretici takip etti. Bilhassa de kolonya üretimi aklın alamayacağı ölçüde yaygınlaşarak çeşitlendi.
‘KOLEKSİYONCULUKTA ‘İSTİFLEME’ YOKTUR’
Pekala, sizce koleksiyoncu kimdir?
Nesne-insan bağlantısının en ters yanı elbet koleksiyonculuktur. Sıra dışı bir satın alma ya da tüketim faaliyeti olarak koleksiyonculukta elde edilen objeler gerçekte fonksiyonları nedeniyle satın alınmamışlardır ve bu nedenle kullanılmazlar. Aksine birinci bağlamlarından koparılarak koleksiyoncunun gözünde başka bir kıymete sahip olurlar. Bu bedel koleksiyoncu nezdinde kelam konusu objenin barındırdığı “bilgi” ile ölçülür.
“Koleksiyon” sözü Latince “colligere” fiilinden gelir ve mana olarak hem “toplama” hem de “özetleme” hareketlerini içerisinde barındırır. Yani koleksiyoncu bir yandan toplarken, bir yandan da koleksiyon temasını en iyi temsil edecek objeleri seçerek yani aslında alanını özetleyerek ilerleyen kişidir. İşte bu noktada koleksiyoncu, toplayıcılardan ve biriktirenlerden ayrılır. Çünkü koleksiyonculukta “istifleme” yoktur. Koleksiyoncunun, bilgisinden, kültür birikimine kadar uzanan geniş bir yelpazede ince bir “seçicilik” barındırır. En kıymetlisi de koleksiyon aksiyonu içerisinde katiyen bilinmezliğin olmasıdır. Bu mevzuda Walter Grasskamp şöyle der:
“Koleksiyoncunun yerleşik bir geleneğin müsaadeden giderek ya da piyasa pahasını göz önünde tutarak kimi objeleri biriktirdiği durumlarda, aslında gerçek bir koleksiyonculuktan kelam edemeyiz; hele de tamamlanmış koleksiyonun en son hali evvelden belirlenmişse.”
Ve onu Jean Baudrillard şu kelamlarıyla tamamlar: “Koleksiyonculuğu, biriktirme aksiyonundan katiyetle ayıran özellik kültürel karmaşıklığı ve eksik modüllerin varlığı, yani asla tamamlanamayacak bir şeye benzemesidir.”
Koleksiyonculuk bir boş vakit uğraşının ötesinde, sağlam ve bilimsel temeller üzerinde geliştirilmesi gereken, sorumluluk gerektiren bir faaliyettir. Koleksiyonculuk hareketini “patolojik” olarak değerlendirenler, birtakım takıntılarla formüle etmeye çalışanlar hâlâ kaldı mı bilmiyorum lakin ben koleksiyonlarımızı yanlışsız bilgiye ulaşabilmenin bir aracı olarak görüyorum.
Ferid şişe (solda), Losyon Çoban (ortada), Aştın damlası (sağda) ‘GERÇEK KOLEKSİYONCU KALEM OYNATAN KİŞİDİR’
Koleksiyoncu olmak için yalnızca biriktirmek kâfi mi? Koleksiyonerlik faaliyetlerinin Türkiye’deki işleyişi nasıl ve dünyada koleksiyonculuğa bakış ne durumda?
Günümüzde sıradan objeler toplayan koleksiyoncuların sanat dünyası topluluğunda bedel kazanması yeni bir olgu sayılır. Bu tarafta atılan birinci adımlardan biri Paris’teki Dekoratif Sanatlar Müzesi tarafından 1974 yılında düzenlenen “İls collectionnent…” (Topluyorlar…) isimli sergidir. Bu stant, büyük bir çeşitlilik sunarak, “sıradan” koleksiyoncunun aslında o kadar da sıradan olmadığını gösteriyordu.
Şişe kapakları, kumbaralar, gaz maskeleri, elektrik düğmeleri, oyuncaklar, biletler, etiketler ve daha birçok objenin yer aldığı bu stant sıradan koleksiyonların da en az sanatsal koleksiyonlar kadar ilgi alımlı olabileceğinin birinci örneği olarak kabul edilir. Bu usul stantları ülkemizde birinci başlatan ve uzun yıllar geliştirerek sürdüren kurum ise Yapı Kredi Kültür Sanat’tır.
Koleksiyoncu olmak için yalnızca toplamak ve biriktirmek elbette kâfi değil. Gerçek bir koleksiyoncu, temasıyla ilgili araştıran, konuşabilen ve mümkünse kalem oynatan kişi olmalı. Günümüzde “uzman koleksiyoncu” ya da “araştırmacı koleksiyoncu” üzere tanımlamalar hem yurt dışında hem de ülkemizde kabul gören titrlerdir. Sanat dünyasında “art of collecting” yani “koleksiyonculuk sanatı” terimi yaygınlaştı. Sanat tarihi araştırmalarında “koleksiyonculuk” üzerinde bilhassa durulur. Koleksiyonculuğun artık yalnızca eşyanın yitip gitmesine müsaade vermeme haline indirgenerek değerlendirilemeyeceği, bunun bir muhafaza saklama faaliyeti olduğu kadar bir kendini tabir ediş, varoluş biçimi olduğu sıklıkla lisana getirilmektedir.
‘KOLEKSİYONCULAR YALNIZCA BİRER ‘BAĞIŞÇI’ OLARAK GÖRÜLÜYOR’
Son olarak; sizce koleksiyoncu toplum için nasıl bir paha yaratır? Koleksiyonculuğun toplumsal sorumluluk boyutu var mıdır?
Koleksiyoncu, her şeyden evvel kendi imkânları ölçüsünde yok olmaya mahkûm objelerin, dokümanların ve en değerlisi de bilgilerin peşinde olması, onları koruma etmesi ve yeri geldiğinde paylaşmasıyla yaşadığı ülkeye, topluma, gelecek jenerasyonlara karşı büyük bir misyonu zati yerine getiriyor. Biz kulüp olarak gerek İstanbul’da gerekse İzmir’de “koleksiyonculuk” teması üzerine çok sayıda stant açtık. İzmir şubesi olarak 2007 yılında Türkiye’de birinci defa “koleksiyonculuk” üzerine bir sempozyum düzenledik. Tüm bu faaliyetler ile Türkiye’de koleksiyonculuk kültürünün yaygınlaşması, en değerlisi sağlam temeller üzerinde gelişmesi için tüm arkadaşlarımızla birlikte elimizden gelen her şeyi yapmak için efor gösterdik.
Ayrıyeten ben koleksiyonculuğun bana kazandırdığı bilgi ve tecrübelere dayanarak, fark yaratabileceğim inancıyla “müzecilik” alanında uzun vakit evvel profesyonel olarak çalışmaya başladım. Türkiye’nin değişik vilayetlerindeki resmi ve özel kurumların projelerinde misyon aldım. Hâlâ da devam ediyorum.
Koleksiyoncuların toplumsal sorumluluğu var mıdır noktasında, tahminen de hepimizin şu soruyu sormasının vakti gelmiştir. Devletin, mahallî idarelerin, resmi ya da özel kurumların, hatta üniversitelerin koleksiyonculara karşı sorumluluğu var mıdır? Çok yakın vakte kadar koleksiyoncular yalnızca birer “bağışçı” olarak görülüyorlardı. Elindekileri, kelam konusu hangi kurumsa onun projelerine vermekle yükümlü olan, nasıl ve hangi bağlamda değerlendirileceği konusuna karışmaması beklenen kişi. İstisnai kurumlar olsa da durum genelde böyleydi ve çoğunlukla bu yaklaşım hâlâ devam ediyor. Halbuki koleksiyoncular tartışmasız bundan öte bir birikime ve donanıma sahip şahıslardır. Bir koleksiyoncu, alanını en iyi bilen, koleksiyonunu en iyi yöneten kişidir. O nedenledir ki kesinlikle projelerin paydaşı olarak yer verilmelidir.
Koleksiyonculara bilgi ve birikimlerini paylaşabilecek geçici/kalıcı müze alanları sağlama, gerekli projelere ortak ederek danışmanlıklarından faydalanma üzere bahislerde önemli manada efor harcanmasının vakti çoktan geldi. Çünkü koleksiyoncuların meydana getirdikleri birikimin geleceği yalnızca kendilerini değil, toplumu ilgilendiren hayati bir mevzudur. Ve en değerli nokta, tahlilin koleksiyoncular şimdi hayatta iken getirilmesidir. Ne memnun ki eşimle birlikte koleksiyonlarımızın değerli bir kısmı için kalıcı olmasını ümit ettiğimiz bir müze projesi üzerinde, saygın bir kurumla çalışmaya başladık. Hayata geçireceğimiz projenin herkes için hoş bir örnek teşkil edeceğine olan inancımız sonsuz.
Müsaadenizle bu keyifli sohbetimizi, Walter Benjamin’in şu kelamlarıyla bitirmek isterim: “Toplama fenomeni sahibini kaybettiğinde manasını yitirir. Özel koleksiyonlarla karşılaştırıldığında kamusal koleksiyonlar akademik olarak daha faydalı olsalar da koleksiyonlar manasını şahsî olduğunda bulur.”
Gazete Duvar
