Fatih Tan
Müzisyen, tiyatro ve sinema oyuncusu, seslendirme sanatkarı, tercüman Hêja Netirk, geçtiğimiz yıl ‘Stranên Neşuştî’ isimli birinci albümünü müzik severlerle buluşturdu. ‘Stranên Neşuştî’, üç yeni besteden oluşuyor. Albümdeki ‘NeNe’ ile ‘Derî Lêket’ isimli yapıtların kelam ve müziği kendisine ilişkin olup, ‘Belkî’ isimli yapıtı ise Roşeng Rojbîr’in ‘17’ isimli şiirinden bestelenmiş. Melodik olarak müzikleri country-rock, pop-folk ve rock-folk tipi olarak tanımlansa da, bana nazaran müziklerinde karşı bir “eril” tarih okumasının ironik bir yansıması kelam konusu. Hêja Netirk’ın yalnızca bir disiplin olarak müziğini değil, genel manadaki estetik halini, bu estetik sürecin tecrübesini ve bu tecrübenin müziğine yansıyan tarafını kavram temelinde ele almak istiyorum.
Netirk’ın müziği, polifonik ve polisemik diyebileceğimiz yüklü olarak Batı ‘sound’lu bir aranjmanda hareket ediyor. Müziğindeki altyapının sistem ve uygulamaları, temaslı olduğu armonilerle birlikte, diyatonik notalar üzerine temellendirilmekte ve birebir vakitte kente dair kullandığı tematik gereçleri de açık ve kesin bir halde belirtmekte. Yani temelinde müziğinde çağdaş kent ömrünü, parçalanmış ve süreksiz hislerin çatışmasıyla bir bakıma karakterize ediyor.
Kürt müziğinde paradoksal olarak çoklu anlatım aslında ferdî bir soyutlamadır. Kişinin ürettiği katmanlı altyapı, toplumsal göndergesi çoklu bir yapının formuna işaret ediyorsa orada kişisel bir soyutlama yaşanmıştır. Netirk’ın kendisini merkeze koyduğu üretimindeki ironi ise bu çoklu yapının bireyde bütünleşmesi ve buradaki soyutlamanın göndergesini karşı bir tarih okuması olarak toplumsal olana geri iade etmesidir. Bu iade, eril nosyonun yapısını kelam edimi temelinde yapısöküme uğratarak, kendi merkezsiz ve uyuşmaz varlığının süreksiz oluşunu sağlamaktadır. Kürt müziğindeki otantik formun çoklu klâsik yapısını dışarda bırakarak, bayan olmanın çokluğunu bir temsil biçimi olarak ortaya koymaktadır. Natürel benim burada yaptığım katiyen feminist bir okuma değil. Feminizm, özünde fecî bir “alter egoyu” barındırdığı için, her vakit eril lisanın örtük bir temsilcisidir. Bu temsil, Hegelci bir idealist bütünlüğün ve ahengin diyalektik bir sonucudur.
Kürt müziğindeki toplumsal temsil biçimi, çoklu bir anakronik faili içinde barındıran otantik telaffuzun doğal bir sürecidir. İnsan vücudu, otantik form tarafından somut olarak kuşatıldığı için, bize kolay kolay “doğal” olarak görülür. Otantik form, sanatı kendi uzvunun bir devamı üzere görür. Halbuki sanat, muhakkak bir vücut formunun doğal bir uzvu olmamakla birlikte, her şartta vücudun dramatik imgesinden kopma eğilimindedir. Niyet vücudun bir formu değildir. Sanat doğayı değil, kanıyı temel alır; bu nedenle de sanat, kurmacaya dayalı bir oyundur. Kurmaca da her vakit gerçek olandan daha tutarlıdır. Sanat, birebir vakitte ve bu bağlamda etnosantrik bir oluşuma temellük eden bölüşümün dışarda kalan bir fazlasıdır ve tahakküme ayak direyen düşünsel kökenin görsel ve işitsel bir tezahürüdür.
Kürt müziğindeki sürecin içinde otantik bir kategori tecrübesi hiç yoktur. Zira Kürt müziğindeki otantik olan, her vakit müzik kavramının kendisiyle birebir özdeş olduğu için, tecrübenin kurmacası dışındadır. Otantik-geleneksel form, halkın temsil rejiminin beğenisini belirleyendir. Halk hiçbir vakit beğeniyi belirlemez, tersine sanatkarın otantik beğenisi halkın estetik alımının özünü soyutlar ve onu dramatik bir nostaljiye hapseder. Dramatik nostalji yapıtı; öz ile görünüş, somut ile soyut, birey ile toplumsal bütün ortasındaki çelişkileri uzlaştıran bir bizatihi bütündür. Netirk’ın burada -sözleriyle- temel yaptığı şey, soyutlamanın çelişkilerini ortadan kaldırmaktan çok onu gözler önüne sermesidir, böylece gerçek hayatta bu çelişkileri görmeleri için insanları müziğiyle kışkırtmaktadır. Zira her ne olursa olsun halk, kati suretle hükümran olmayandır ve tersine kendisine karşı olan hâkim oligarşiyi her vakit destekleyendir. Halk, anakronik bir sürecin eril tarafını otantik öykülerle yücelten yığınların sınıfıdır. Hasebiyle estetik rejiminde bizler için geçerli olan kuşkusuz her daim “millet” kavramıdır. Halkın sanat beğenisi, estetik yargıyı kolektif faaliyetin karakteristik bir olgusu olarak ele alır. Bu bakış açısına nazaran, sürece dâhil olan insanların etkileşimi, daima birlikte ürettikleri şeye dair ortak bir kıymet, bir anlayış meydana getirir. Bu insanların paylaştıkları alışılagelmiş-kalıplaşmış formül ve uygulamalara yönelik ortak takdirleri ve karşılıklı olarak birbirlerine verdikleri takviye, onları yapmakta oldukları şeyin yapılmaya paha olduğuna dair ikna eder. Sanat tanımlaması altında hareket etmeleri durumunda da, bu etkileşim, onları meydana getirdikleri şeylerin gerçek sanat yapıtları olduğuna ikinci kez ikna eder. Bu ikna, empati ve hassaslığın toplumsal alan içindeki tahakküm ile çarpışma yanılsamasından kaynaklanan bölüşümdür. Hassaslık, ötekinin dramını bir niyet formu olarak, diğer bir ötekinin vücuduna karşı konumlandıran çoklu bir alanın toplumsal dağıtımıdır. Empati ise son kertede ötekinin sefaletidir.
Netirk’ın empati ve hassaslığa işaret ettiği alan, eril olanın kültürel tahakkümüdür. Onların bu tahakkümüne karşı Netirk, bayan olmanın somutluğu ve bayanların kendi birikimleri üzerinden bayanların farklılığını olumlayan imgeler üreterek yeni bir siyasi telaffuz alanı açıyor. Bu yeni siyasi alanı da, estetik rejim üzerinden serimlemeye çalışarak bununla birlikte büsbütün farklı bir müzik tipinin ideolojik hayalini kurmaya çalışıyor. Bu bağlamda Ranciére’in şu tespitini çok değerli buluyorum: “Kendi sanat olmaklığını ortadan kaldırarak siyaset yapan sanatın karşısında, hiçbir siyasal müdahaleye bulaşmamakla siyasal olan bir sanat vardır.” (1) Temelinde Althusserci manada düşünürsek, sanat aslında hiçbir ideolojiye indirgenmez. Zira ona nazaran, ideoloji, gerçekliğin ve toplumsal dünyanın olduğu üzere kalmasında yahut statükonun korunmasında çıkarı olanlar tarafından yanlış ve çarpıtıcı bir biçimde sunulmasından öteki bir şey değildir. Yani sanatın gerçek bilgisine erişebilmenin tek yolunun sanat yapıtının özgüllüğünün gerisine, hatta “estetik etkiyi” yaratan düzeneklerin dâhi gerisine gitmenin gerekli olduğunu bir manada tabir eder. Hasebiyle sanat, mevcut ideolojileri aşan bir duyulur dünyanın paylaşımı olarak temellük eder. Ya da sanat kendi özgün ideolojisinin çatışmasından yeni bir telaffuz alanı yaratır ve bu telaffuz alanı bir terslik olarak gelişmez; zıtlığın yahut diyalektiğin dışında gelişir ve dışında geliştiği için de temel tahakküm olanın imgesi tabiatıyla açığa çıkar (‘Kürt sinemasında manzaranın prosedürü: Mehmet Ali Konar’ isimli yazımda bu mevzuya yeniden değinmiştim.) Bu bakımdan toplum olgusu hiç elbet belirli çatışma alanlarından doğar. Toplumu yöneten tahakkümün asıl gayesi ise bir konsensüs ortamı yaratmaktır. Tahakküm, ömrün hiçbir alanında özgür inisiyatife, bütünüyle öngörülmeyen hiçbir aktifliğe müsaade vermez. Tersine kendi paradigmasına dayalı konsensüs fikrini dayanaklar. Konsensüs, toplum bireylerini belli ortak bir devlet paradigması noktasında buluşturmaya ve aynılaştırmaya yönelik bir süreçtir. Bu sürece nazaran, toplum içinde belirlenen ortak uzlaşı noktasının dışında her türlü farklılık reddedilir. Bu tıpkı vakitte cumhuriyet paradigmasının içkin bir semptomudur. Zira cumhuriyet, tabiatı gereği hiçbir farklılığı kabul etmeyen bir konsensüs rejimidir. İşte bütün bu moderniteye dayalı aynılaştırma süreçlerini yapısöküme uğratan sanatkarın ideoloji üstü lisanıdır. Hêja Netirk’ın de yapmaya çalıştığı bu ideoloji üstü lisanı, kendi müziğinde icra etmenin şartlarını oluşturmaktadır.
Claude Lévi-Strauss’un dediği üzere: “Müzik sesler ortasındaki gerçek ve doğal ilgilere dayandığından, müzikte uzlaşıma dayalı hiçbir şey yoktur ve olamaz.” (2) Hasebiyle bana nazaran Netirk, asıl gücünü, söz yoğunluğundan değil, sanatın kendine içkin olan değerli formlarının uyuşmazlığından alan bir anlayışı benimsiyor. Kendi kendine yetmekten, rastgele bir egzotizme yer bırakmayan itkiden ve çok tutkulu mantığın gerçeklerinden hareket ediyor. Taşıdığı havanın otantik canlılığından uzak ve dramatik olana zıt, ömrün somut sıkıntılarıyla uğraşmaktan büsbütün keyif alan grotesk duruşuyla, sistem ve ahengin geçerli imajını yerinden etmeye çalışan bir estetikle hayatını deneyimliyor.
Notlar:
1. Estetiğin Huzursuzluğu, Jacques Ranciére, S.44, Çev. Aziz Ufuk Kılıç, İrtibat Yayınları
2. Bakmak Dinlemek Okumak, Claude Lévi-Strauss, S.80, Çev. Ömer B. Albayrak, Yapı Kredi Yayınları
Gazete Duvar
