Nurettin Erkan
Kieślowski, Dekalog 8’in 13. dakikasında geçmekte olan sınıf sahnesinde 30 saniye süren yahut 30 saniye açık kalan bir çeşit sinema yarılması yahut sinema çatlaması diyebileceğim küçük bir aralık oluşturur ve oluşturduğu bu aralıktan beklenmedik bir kişi sınıfın kapısından içeri girerek bizi dünyanın bütün ötekilerinin şok edici temsili ile karşı karşıya bırakır. Bu yazı, bu 30 saniye ve onun ötesine bakmaya çalışacak.
Dekalog 8’in 13. dakikasında gördüğümüz bu temsil; konusu ‘ahlak’ olan ve spesifik olarak da ‘hiçbir şey bir çocuğun hayatından daha değerli değildir’ fikrinin savunulduğu derse giren 20’li yaşlarında, tanınması güç derecede yıpranmış, konuşmakta ve ayakta kalmakta zahmet çeken, saçları tabanından özensizce kazınmış, kalbinin tam üzerine denk gelen yerde Yahudi toplama kamplarında giydirilenlerin üzerinde de olan amblemleri temsilen bir amblem taşıyan, dış dünya algısı zayıf ve güya üzeri bir çeşit toz yahut tül diyebileceğim bir şeylerle kaplı olan biridir. Bu kişi bize birinci anda Dekalog 6’nın ana karakteri olan Tomek’i düşündürtür. Tomek’in Dekalog 6’nın sonunda intihar ettikten bir mühlet sonra iyileştiğini ve travmasını atlatmış olduğunu, öyküsünün sonunun kuşkulu ve açık bir formda bırakıldığını görmüştük. Sınıfa girip bizi şok eden ve Dekalog 6’nın ana karakteri olan Tomek’in de bir çeşit temsili niteliğinde olan bu isimsiz kişiyi ben Dekalog 8 bağlamında da Tomek olarak isimlendireceğim.
Tomek, Dekalog 8’in kelam konusu olan sınıf sahnesinde bir şok tesiriyle ortaya çıkar ve yaklaşık olarak 30 saniye kadar hiçbir şey yapmadan sınıf sahnesinde kaldıktan sonra bu sahneden çıkar, ama asla aklımızdan çıkmamak üzere oraya yerleşir. Tomek, konusu ahlak olan sınıf sahnesinde, Yahudi soykırımı esnasında bir çocuğun başından geçenlerin konuşulduğu bir anda kapıdan aniden içeri girerek ortaya çıkar. Dekalog 8’in 13. dakikasında derse müsaadesiz bir biçimde girip ortaya çıkarak bu sinemada kurulan her şeyin ve o şeylerin manalarının yine yargılanmasına ve tekrar üretilmesine neden olur. Tomek, sınıfta belirdiğinde Zofia suçüstü yakalanmış üzere kameranın merceğine (yaratıcısına) huzursuz bir halde bakar ve biz böylelikle onun Tomek’in kim olduğunu yahut neyi temsil ettiğini bildiğini anlarız. O anda sınıfta olan en uzman bakış olan bu bakış ile onun sınıfta sürmekte olan cehennemin farkında olduğu fikrine kapılırız lakin hami aileye sığınan Yahudi çocuk temsili olarak da sınıfa giren Tomek’e karşı hiçbir farkındalık sergilemez. Zofia, Tomek’i dışarı çıkarmak için masasından ona gerçek yürüdüğünde, çantasının masadan yere düştüğünü görürüz ve bu ufak ayrıntı, süregiden metaforik anlatımların çok değerli olanlarından biridir. Bu küçük ayrıntılar yolu ile direktör, Dekalog 8’de izlediğimiz sınıfın kendisini ve içindeki her şeyi Avrupa entelektüel dünyasının bir temsiline dönüştürerek, orada iyi yahut yanlışsız olan her ne varsa şaşırtan bir halde çökmesine tanıklık ettirir.
Kieślowski sinemalarında sık rastlanan, sinemalar ortası, paralel hayatların kesişim noktaları yahut farklı vakitlerin kesişmesi ve gibisi kısa kesişmeler, onun sinemasının en değerli yapı taşlarından biridir. Kurduğu bu özgün sinemasal lisan ile hedeflediği farklı perspektiften bakma ve görmeyi, bu otuz saniyelik sahne ve ona gibisi öteki çok kısa sahnelerle mümkün kıldığından, bu ayrıntılar onun sinemasının merkezinde durur. Öteki vakitlerin üstü örtük ağır temsili olarak sınıfa girip orada otuz saniye kadar kalarak bizi şok eden kişi, Dekalog 8’den çıkarılırsa Kieślowski sineması kendi özünden koparılmış olur. Dekaloglar’da neler olup bittiğini fark etmek yahut Kieślowski sinemasını çözümlemenin yolu bu sahne ve onun gibisi olan sahnelere bağlıdır.
Artık, bu otuz saniye kadar süren sahneyi Dekalog 8’de geçtiği sırada orada neler olup bittiğine ve onun art planına biraz daha ayrıntılı bir formda bakmaya çalışalım. 8’in ana karakteri Zofia, üniversitede etik dersleri veren bir profesördür. Polonya’daki soykırım vaktinde faal çabada rol alan Zofia, bir gün bütün hayatını etkileyen fecî bir kusur yapar. Ailesiyle bir arada Gestapo’nun elinden kurtarmak maksadıyla 6 yaşındaki bir kız çocuğuna kollayıcı aile olmaya karar vermişlerdir ve bunun için bir koşulları vardır. Bu kural 6 yaşındaki küçük Yahudi kız çocuğunun din değiştirmesidir. Kollayıcı aile olmak istedikleri çocuk konutlarına getirildiğinde ise kocasıyla bir arada son anda fikirlerini değiştirdiklerini söylerler ve bunu yaparak da Yahudi çocuğu mevte göndermiş olduklarını bilirler. Bunun için münasebetleri vardır fakat sonuçta bir çocuğun hayatta kalmasını her şeye tercih etmemiş olurlar. Bu çocuk onu Zofia’nın konutuna götüren aracı aile tarafından sahiplenilir ve böylelikle hayatta kalmayı başarır ve o, Zofia’nın dersine girmek üzere Amerika’dan Polonya’ya gelmiş olan Elzbieta’dır. Biz onu birinci sefer Dekalog 8’in başında, 1943’te, küçük eli bir adamın elinde, telaşlı bir formda karanlık sokaklarda Zofia’nın konutuna ulaşmak için yürüdüklerinde görürüz. Küçük Elzbieta’nın göründüğü bu sahneden sonra, savaştan uzun yıllar sonra da Zofia’yı hayatından sıradan kesitlerle birlikte izleriz. Bu kesitler ortasında, duvarda eğri duran ve düzeltildikten sonra tekrar eğrilen göl görüntülü fotoğraf, yanmayan gaz ocağı ve Zofia’nın çalışmakta zorlanan eski arabası vardır ve onlar bize Dekalog 8’de bir şeylerin yolunda gitmeyeceğini haber vermekle birlikte, onların soykırım vaktinde hayatın birer modülleri olmaları nedeniyle de Zofia’nın geçmişle bağı hakkında bize bir şeyler söylerler.
Şimdiki vakitte Zofia ve Elzbieta sınıftalar ve Kieślowski’nin onları buluşturduğu bu sınıf sahnesinde, geçmiş ve gerçekler ile yüzleşiyorlar. Tomek sınıfa girmeden evvel Kieślowski’nin kamerası sınıfı panoramik bir formda gösterirken sınıfın sol tarafına kadar masraf ve orada boş bir sırayı bize gösterir. Tekrar diyaloğa dönen kamera, ikinci bir kez diyaloğu terkederek tıpkı halde sınıfın sol tarafına hakikat yönelir ve bu sefer boş sırada Dekalogların hepsinde en kritik sahnelerden evvel ortaya çıkan gizemli karakter otururken görürüz ve kameranın merceğine kısa bir müddet bakar. Ayrıyeten bu yoktan var olma durumuyla Dekalog 8’de de görülen bu karakter Dekaloglar’ın ötekilerinde görüldüğü durumlar dolayısı ile farklı bir tanımlamadadır. Kamera, tekrar diyaloğa dönüp Elzbieta’nın devam eden konuşmasının en değerli cümlelerini bize gösterirken bir kapı gürültüsü herkesin dikkatini kapıya yöneltir ve biz Tomek’in sınıfa girdiğini görürüz. Vahim görünen Tomek ile müsabakamız ve sınıfın hali sonucunda o ana kadar sinemada görünen her ne varsa tekrar tanımlanırken; biz, hiç ummadığımız bir anda sinemada oluşan bu aralıktan faşizmin sinsi yüzüyle bir kere daha karşı karşıya kalırız. Sınıfta yan yana oturan ve Amerikalı oldukları anlaşılan biri tişörtünde New York yazılı beyaz, oburu beyaz papyonlu siyah Amerikalı olan iki öğrenciden siyah olanı, sınıfa girmiş olan Tomek’e defol diye bağırır. Lehçe konuşulan sınıfta Tomek’in dışarı atılması maksadıyla İngilizce “çık dışarı yahut defol” demek üzere siyah bir öğrenciye rol verilmesi ve onun da bunu yaparken profesör Zofia ve Elzbieta dahil hiç kimseden reaksiyon almamış olması sahnenin çok kıymetli bir ayrıntısıdır. Profesör Zofia, sınıfa kucağında sıkı sıkıya sarıldığı çantası ile giren Tomek’i dışarı çıkarmak için masasından kalkıp ona hakikat yürürken kendi çantası masadan yere düşer. O anda profesörün yere düşen yıpranmış eski çantası, büyük olasılıkla profesörün çaresiz 6 yaşındaki bir çocuğu meskenine almayıp mevte gönderdiği soykırım vaktinden kalma bir çantadır ve onun temsil ettiği uygarlığın giderek yıpranan köşelerinin ve entelektüel dünyasının temsilidir. Zofia yarasından kurtulamadığı üzere, tahminen yarasının da sembolü olan o eski çantadan da kurtulamamıştır. O anda sınıfta konuk olan ve Tomek ile yazgı birliği olan Elzbieta, Tomek’in farkına bile varmaz. Siyah öğrenci ‘dışarı çık’’ diye bağırır ve Zofia, Tomek’i dersten dışarı çıkarır.
Sonrasındaki sahnede profesör Zofia’yı ofisinde görürüz. Başını dirseğine dayamış, karanlık fikirlere dalmış ve kolundaki saati bariz bir biçimde görünmektedir. Bu kol saati bize, birtakım yaraların vakit içinde hiçbir biçimde iyileşmediğini gösterir. Zofia kalkıp ofisinden çıkar, koridorda yürürken adımlarının sesini duyarız ve çabucak hatırlarız Sinemanın başında 6 yaşındaki çocuğun elinden tutan hami ailenin gösterildiği sahnede de adamın adımlarının sesi tıpkı biçimde kulağımızda yankılanmıştı. 1943’te duyduğumuz o adımların o gün çıkardığı sesin çok gibisi şimdiki vakitte yürüyen Zofia’nın adımlarından koridorda bekleyen Elzbieta’nın kulağına ulaşıyor.
Dünyada bir hayalet dolaşıyor, Tomek hayaleti!
O hayalet sınıfa girdiğinde, onu göremeyen Zofia ve Elzbieta 1943’te cürmün işlendiği yerde aramaya ve orada bir sefer daha yollarını kaybetmeye gidedursunlar. Ben, dünyanın bütün çökmüş sınıflarını ve o sınıfları bir bir dolaşan sayısız kimlikteki dünyanın bütün Tomek’lerine bakıyorum. Kaç tane Tomek var, Dünya’nın kaç yerinde direnişteler ve kaç çeşit kimlikteler bilmek imkansız.
Onlardan biri de, 2012 yılında bir Kürt sanatçı kimliğinde ve Türkiye’deki kültür-sanat ortamının bir kısmı tarafından linç ediliyor. Cürüm yeri bir galeri ve bu galeride Zofia, Elzbieta ve öğrenciler yerine Türkiye sanat ortamından çok sayıda insan, Dekalog 8’in sınıf sahnesindeki üzere hiçbir şey yapmadan seyrediyor. Kürt sanatçı, kendi fotoğraf standının olduğu galeri ortasında kendi çalıştığı galerinin sahibi tarafından kışkırtılmış kalabalığın üyelerinden kimileri tarafından tartaklanıyor, galerici de dahil olmak üzere, ressam, heykeltraş, müellif, fotoğrafçı ve gibisi işler yapan sanat ortamı üyeleri tarafından izleniyor. Bu bölüme has örtük Kürt nefreti, örtük faşizm, örtük ırkçılık sanat ortamlarının denetim kulesini örümcek üzere sarmış ve bu kulenin güdümündeki güruhun ahlaki yapısını yok etmiş. Onlar Tomek’i fark edemeyen Polonya’daki sınıfın tersine her şeyin farkındalar. İçlerinden haksızlığa tahammülünün olmadığına inandığım, en güvendiğim kişi bir fotoğrafçı. “Linç Etme” teşebbüsü adım adım işlerken Dekalog 8’de Tomek’i sınıftan kovan siyahın yerinde ne yazık ki bu defa fotoğrafçı var. Sinema bir defa daha çatlıyor ve fotoğrafçının sağ yanında duran biri, saldırıyı engellemek için ileri gerçek harekete geçtiğinde, fotoğrafçı onun elini tutup geriye hakikat çekerek bırakıyor sessizce. Fotoğrafçının sağ eli Tomek’in Dekalog 8’de göründüğü mühletten çok daha kısa bir mühlet, yalnızca dört, beş saniye kadar, bir fotoğraf makinesinin diyaframının bir pozlamada açık kalma mühletine benzeri bir müddet kadar sahneye girip çıkıyor ve o anda galeri içindeki her şey, her ne varsa büsbütün çöküyor, tıpkı Dekalog 8’in sınıf sahnesinde her şeyin çöktüğü üzere.
Kılavuzu karga olan denetim kulesi artık geleceğe bir güzergah belirleyemiyor. Onlar, tarihin bittiğini çoktan kabul ettiler ve onların ilahları çoktan öldü. Onların vizörlerinden artık hiçbir şey görünmüyor. Geleceğin kodları Zofia’nın çantasında değil. Geleceğin kodları, Tomek’in kucağında sıkı sıkıya tuttuğu çantadadır ve biz Kürtler, dünyanın bütün ötekileri üzere o çantada ne olduğunu çok iyi biliyoruz.
Gazete Duvar
