Christopher Schaberg

Nisan ayında, ‘Ingenuity’ (‘Marifet’) isimli helikopter Mars havasına yükselecek ve bu, NASA’nın tabiriyle “bir hava aracının öbür bir gezegendeki motorlu ve denetimli uçuşuna yönelik birinci girişim” olacak. Yahut daha kolay bir tabirle söylemek gerekirse, Mars yeni bir havaalanı haline gelmiş olacak. Doğal ki, daha evvel de pek çok araç Mars’a indi; en son keşif aracı Perseverance ise içinde ‘Ingenuity’ isimli helikopterle birlikte buraya ulaştı.

İndiği bölge, NASA takımı tarafından “Octavia E. Butler İniş Alanı” diye isimlendirildi. (Güneş Sistemi genelinde resmi bölge isimlendirmeleri Memleketler arası Astronomi Birliği tarafından yapılıyor.) Birinci bakışta, bu, (spekülatif kurgu cinsine yaptığı katkılar nedeniyle) vizyoner bir sanatçı ve (MacArthur Bursu alan birinci bilimkurgu müellifi olarak) çığır açan bir figür olmasından dolayı Butler’a hak ettiği bir hürmet duruşu üzere görünüyor. Bu isim, Perseverance keşif aracının yürekli misyonunu, entelektüel bağlamda cesaretli romanların parlak müellifinin mirasıyla bir ortaya getiriyor. Ayrıyeten, NASA ismine siyah bir bayanı da manalı bir biçimde onurlandırıyor.

KOLONİLEŞME, ACIMASIZ BİR MİRAS TAŞIYOR

Fakat Butler’ın çalışmaları bağlamında bu isimlendirme ziyadesiyle karmaşık bir hale geliyor. Pek az müellif, insan egemenliğinin ve gezegen kolonileştirmenin ahlaki ikilemlerinin (bkz. Dawn isimli romanı) ve kolonilerin köleliğin ve başka jenerasyonlar ötesi şiddet kalıplarının tekrarlanmış kopyaları olarak nasıl fonksiyon gördüğünün Butler kadar farkındadır (bkz. Kindred romanı). Bu nedenle, iniş alanını “Octavia E. Butler İniş Alanı” diye isimlendirmek biraz paradoksal; güya “Ne Dilediğine Dikkat Et” der üzere…

Butler’ı anımsatmanın tek yaptığı, Mars ve kolonileşme bağlamında devam eden tasa verici konuşmaları vurgulamak. Elon Musk, Mars’a ulaşma gereksinimi konusunda kararlıydı. SpaceX’in “Mars & Beyond” başlıklı web sayfası, Musk’ın büyük maksatlarından direkt alıntı yapıyor: “Oraya giderek yıldızların ortasında olmaktan daha heyecan verici bir şey düşünemiyorum.” Bu tutku dolu istek gereğince saf görünebilir ancak daha en başta, orada olmaya hakkımız olduğunu varsayar; sahiden de, planlanan şey, uzay gemisi ‘Mars Colonial Transporter’ (Mars Koloni [Sömürge] Taşıyıcısı) için kullanılan isimden de anlaşılacağı üzere, onu kolonileştirmektir. Musk, insanların hayatta kalabilmesi için tiplerin “uzay yolcusu” ve “çok gezegenli” bir hale gelmesinin elzem olduğunu savunuyor. Buna rağmen, kolonileştirmek günahsız bir uygulama değildir: Beşerler, bir müddetten beridir gezegenimizdeki kolonileştirmenin ağır sonuçlarıyla hesaplaşıyorlar.

Musk, dünya dışı sömürgeci zihniyetin tahminen de en fecî örneği ve tenkitler için kolay bir gaye: Dünya’daki sistem kaynaklı problemlerden uzaklaşırken kozmosu fethedebileceğini zanneden diğer bir güçlü beyaz çocuk. Andrew Russell ve Lee Vinsel’ın Aeon’daki bir makalede açıkça vurguladığı üzere: “İnsanlık tarihinin bu noktasında, Mars’ın kolonileştirilmesi, insan toplumlarının karşılaştığı ağır problemler karşısında dikkat dağıtıcı bir öge.” Ve Musk’ın, Mars’taki planlarının ‘kolonileştirme’ olarak nitelenmesinden imtina etmemesi de dikkate kıymet. Musk’ın bu sözcüğü direkt kullanmadığı vakitlerde bile bu kavram pusuda bekliyor ve acımasız mirasıyla bağlarını koruyor.

GEÇMİŞİN YANILGILARINDAN DERS ALMADIK

Ama uzay araştırmaları kolonileştirme yerine bilimmiş üzere sunulduğu vakit bile rahatsız edici kalıpları yine üretme riski taşıyor. NASA’nın resmi görüşünü düşünün: “Mars geçmişte ya da artık ömürden mahrum olsa dahi, ufukta hâlâ çok fazla heyecan mevcut. Şayet bir gün beşerler oraya gitmeyi tercih ederse, biz kendimiz de ‘Mars’taki yaşam’ haline gelebiliriz. Bu ortada, bu olağanüstü gezegen ve fevkalâde ortamları hakkında hâlâ öğrenmemiz gereken çok şey var.” David Bowie’yle ilgili ima bir yana, NASA Mars keşfini hem cazibeli hem de neredeyse kayıtsız kalınacak bir sorun olarak görüyor üzere görünüyor (“İnsanlar oraya seyahat etmeyi seçerse”).

Mars’a inen keşif araçları, insan varlığı olmadan da keşif yapmaya imkan sağlıyor ve gelecekteki nitekim de insan yerleşimlerini içerebilecek seyahatler için yer hazırlarken, bu merak uyandırıcı ayrışmayı aşmayı başarıyor. Ve bu ortada, bilim odaklı keşifler göründüğü kadar tarafsız değil. Marina Koren, The Atlantic mecmuasında, Perseverance misyonunu “Doğa bilimcilerin ve başka kaşiflerin daha yakından çalışmak maksadıyla bir sürü örnek toplamak için uzak yerlere seyahat ettiği daha eski bir bilim yapma yolunu andırıyor” diye kıymetlendirdi. Mars’ta şimdi insan olmamasına rağmen, bilim yoluyla bir hak tez etme modeli oluşturuluyor.

Şayet bilim, doğayı manaya arayışıysa, Mars’ın tabiiyetinin değiştirilmesini gerektirir. Farklı bir formda söylersek, Mars, çalışmamızı (ve gezegendeki potansiyel yerleşimimizi) makul hale getirmek için Dünya’ya daha fazla benzemek zorundadır. Bu açıdan, Perseverance’tan yollanan çöl fotoğrafları Mars’ın neye benzediğiyle ilgili kolay kayıtlardan ibaret değildir. Bunun yerine, esasen bir biçimde uzun vakittir anladığımız insanlık dışı bir doğayı gösteriyorlar. William Cronon’un yaklaşık 30 yıl evvel izah ettiği üzere, bu cins görünüşte doğal olan görüntüler sürekli kültürel işler yapar: “Aslında, kendi keşfedilmemiş hasretlerimizin ve dileklerimizin bir yansımasını gördüğümüzde, kolay kolay, gördüğümüz bu şeyin Tabiat olduğunu hayal ederiz.”

Bu varsayımlara eşlik eden şey, kapalı kaynak rezervlerine, hatta tahminen de ‘şahsi’ ilan edilip sahip olunacak ve diğerlerinden sakınılabilecek mülklerle ilgili fantezilerdir. Mars’ı yaşama elverişli olarak hayal ettiğimizde, araştırmaların bilinçaltında, içten içe bu cins fanteziler kaynamaktadır. Issız ufuklar ve kayalık topraklar, ustalıkla geliştirilmiş dijital imajlar halinde kesilmiş ve hazırlanmış olsa da, asıl noktayı çok biçimde belirginleştirir: Mars sadece ele geçirilmek için oradadır ve sayısız olasılıkla doludur. Öte yandan, şayet Mars, dünyevi tabiatın insanlardan başka biçimde kabul edilmiş bir benzeriyse, tıpkı vakitte kendimizi yansıttığımız ve daha şimdiden yerle bir ettiğimiz bir şeydir.

KEŞİFLER NEYE HİZMET EDİYOR?

Sömürgecilik, keşfetmek bağlamında doğal bir dürtü olarak gizlenebilir. Bilim müellifi Ramin Skibba’nın da altını çizdiği üzere, bu çeşit misyonları eleştirel bir gözle sorgulayan bir makalede bile, “İnsanlar keşfetmeyi sever. Bu bizim kanımızda var” görüşü belirtilir. Bu tahminen sağduyulu üzere görünebilir ancak aslında her vakit birebir vakitte jeopolitik tercihler de olan detaylı projeleri makul göstermeyi maksatlar. Her iniş alanı, atılan paraşüt, ısı kalkanları ve yüzeydeki öbür enkazlar, Instagram üzerinden paylaşılan sayısız manzara ve uzay rüzgârının görünüşte bir gayesi olmayan kayıtları tweetlenirken, uçurulan (ya da kaybolan) her insansız hava aracı ve daha sonra incelenmek üzere toplanan her bir toz modülüyle, beşerler istediğimiz yere gidebilirmişiz ve gitmeliymişiz üzere davranma alışkanlığını sürdürüyorlar; ‘ne istersek alırız, meskene kartpostallar göndeririz ve çöplerimizi geride bırakırız.’

1956 yılında Arches ulusal anıtının “resminin orta ve ön planında” kendisini bulması üzerine Desert Solitaire’de yazan Edward Abbey, kendisini “[oranın] tek sakini, kullanım hakkı sahibi, gözlemcisi ve bekçisi” ilan etmişti. Bu bakış açısından, Abbey doğayı savunmak için yazmıştı ve karmaşık bir halde, hâlâ kendisinin müdahaleci pozisyonunun farkındaydı. Abbey’nin tefekkürü, her vakit daha en baştan sömürgeciydi; daha evvelce topraklar üzerinde uygulanan hükümet gücüne dayanıyor ve korunuyordu. Ve bu durum yerli nüfusun aleyhineydi.

Bugün, Percy lakaplı keşif aracının Twitter sesinde ve Instagram objektifinde Abbey’nin izlerini sürebiliyoruz. Percy’nin tweetleri ve fotoğrafları, güya keşif aracı kendisini apansız Mars’taki Jezero Krateri’nde buluvermiş üzere, görünüşte tarafsız bir tavrı paylaşıyor. Bu toplumsal medya akışları, Mars’ın kolonileştirilmesine, geride kalıntılar bırakmaktan ya da başka halkların topraklarında yaşamaktan daha ince bir halde dahil oluyor. Tartışmaya açık bir biçimde, Percy’nin sadece irtibat ve tanıtım uğraşlarından ibaret olan çevrimiçi kişiliği yeniden de bunun üzerinden geçme, onu inceleme, fotoğrafını çekme ve bir şeyler toplama fikrini devam ettiriyor… Neden yaptığımızı sorgulamadan yaptığımız şey, işte bu. Mars’ta bulunan Percy’yi “takip etmek” akabinde gelen her şeyi daha hoş bir hale getiriyor.

Mars, teknolojimiz ve çöplerimiz için gidilecek bir yer olarak normalleştirildikçe ve Kızıl Gezegen’den toplumsal medya bildirimleri beklemeye başladıkça, sahip olduğu statü zihnimizde değişiyor. Gezegen sırf kendini insanlara açmakla kalmıyor, birebir esnada araç-gereçlerimiz ve kabul gören görme ve bağlantı prosedürlerimiz tarafından kolonileştiriliyor. Bunlar, görece çorak bir gezegende ihmal edilebilir izler üzere görünebilir. Percy’ninki üzere vazifelere eşlik eden teknik zekâyı, yeniliği ve azmi inkâr etmek mümkün değil. Fakat birebir vakitte, sonuçları çoğunlukla gözden kaçırılan felsefi temelleri de kabul etmemiz gerekir. Mars’ı kolonileştirmek işte bu türlü başlar. Ve şu anda orada hiçbir hayat tehlikede olmasa, hiçbir biçimde şiddet uygulanıyor üzere görünmese bile, bölgeleri kolonileştirmeye devam ederken, yanımızda neleri götüreceğimizi önemli bir halde düşünmek için bir mola vermeliyiz.

DÜNYA’YI CEHENNEME ÇEVİRİRKEN BİR KAÇIŞ NOKTASI MI?

Octavia Butler hakkında bir kurs veren meslektaşım Scott Heath’e iniş alanının garip bir formda isimlendirilmiş olduğunu düşündüğümden bahsettiğimde, bana ‘Parable of the Sower’ (‘Ekicinin Kıssası’) romanında Mars’a açıkça atıfta bulunan kısımları hatırlattı. Romanın ana karakteri olan Lauren Olamina, Mars’a kadar sırf orada trajik bir formda ölmek için gelen bir bayan astronota hayrandır. Butler’ın Olamina’sı, “Uzay araştırmaları ve kolonileşmenin, geçen yüzyıldan bize kalan ve ziyan vermekten çok yardımcı olabilecek birkaç şey ortasında olduğuna” inanan, yeni yetme bir peygamberdir. (Yani bu can sıkıcı kavramı savunan sadece Elon Musk değil.)

Butler’ın romanında, yıl 2024’tür ve Dünya, etraf felaketlerinin süratle ağırlaştığı ve aşırılık yanlısı kümelerin cezasız kalarak dehşetli şiddet aksiyonları gerçekleştirdiği, kıyamet sonrası bir endişe görünümüne bürünmüştür. Olamina, Mars’ı “bir bakıma cennet… fakat çok daha yakın, Dünya üzerinde bu türlü bir cehennem hayatı süren insanların ulaşabileceği kadar yakın bir cennet” olarak görüyor. Mars’ın çok daha ötesine, Dünya’da yaşadığımız her şeyin ötesine geçmek istiyor. Varlıkların geçmişte takılıp kalmaları ya da günümüze hükmetmesi için değil, yaklaşmakta olan bir geleceğe ahenk sağlaması hedefiyle kökten dinamik bir varoluş fikrini savunan ‘Earthseed’ (‘Dünya Tohumu’) isimli yeni bir din kurmaya devam ediyor. Öykü, kelamda insani ilerleme argümanını açık biçimde ortaya koyuyor: Romanın anlattığı 21’inci yüzyıl, pek çok açıdan okuyucuların artık “kehanet” dedikleri biçimde eski iktidar yapılarına takılıp kalmış vahim bir distopya.

NASA’nın günümüzdeki uzay araştırmaları, Parable of the Sower’ın vakit çizelgesiyle gizemli biçimde uyumlu olsa da, katiyen bir uzay seyahati yapmak isteyen Lauren Olamina’nın vizyonunu yansıtmıyor. Hakikaten de, Rebecca Onion’un geçen sonbaharda yazdığı üzere, “Earthseed fikrine inanmak için uzay kolonileşmesine inanmak zorunda değilsiniz, hiç sanmıyorum.”

Parable of the Sower açıkça görüldüğü üzere sadece bir roman ve Lauren Olamina da Octavia Butler değil. Buna rağmen, NASA, muharriri onursal biçimde bu maceraya dahil ettiği surece, onun çalışmalarını ciddiye almamız gerekir. Mars’ı kolonileştirme doğrultusundaki ağır yürüyüşü gerçekleştirirken, hangi anlatılara içten içe bağlıyız? Butler’ın geride harap olmuş bir Dünya bıraktığımız Mars keşfine ait 2024 versiyonu, sahiden de benzerini yaşamayı arzuladığımız şey mi?

PAZARLANAN BİLİM VE ÇÖZÜLMEMİŞ MESELELER

Senatör Ted Cruz milyonlarca insanı elektriksiz ve susuz bırakan kutup girdabı esnasında Teksas’a kaçtığında, bu davranış süratle bir skandala dönüştü: Halk tarafından seçilmiş bir yetkili, gereksinim anında halkını nasıl bu kadar yüzsüzce terk edebilirdi? Tuhaf bir tesadüf sonucu, Cruz’un Houston Havaalanı’nda çekilmiş toplumsal medya manzarası, Percy’nin Mars’a ulaştığı gün çekilmişti. Meksika’ya makûs zamanlanmış bir tatil ve Kızıl Gezegen’e uzun vakittir beklenen bir iniş, her ikisinin de gerçeğini ortaya çıkarcasına birbirine karıştı. Cruz, Octavia Butler romanından çıkmışçasına kendine hizmet eden bir siyasetçi ve duyarsız bir sömürgeci turist; Percy, bilimsel bir şahane olduğu oranda, dünya yanarken insanları eğlendiren öteki bir anlamsız internet cümbüşü.

Percy’nin birinci Twitter paylaşımlarından biri, Bill Nye’ın iyimser yorumuyla Mars’tan bir rüzgâr kaydı aktarıyordu: “Bu dünyanın dışından!” Nye’ın coşkusu bulaşıcı ve hisleri gerçek. Ancak bilim şovla bir ortaya geldiğinde ve toplumsal medyadaki beğeni ve takipler uğruna pazarlandığında, kolonileştirmenin bir sonraki basamağına geçip geçmediğimizi düşünmemiz gerek. Sömürgecilik en yeni havalı şey olarak tekrar paketlendiğinde, -özellikle de kâfi ayrıcalığınız varsa- uzaktan dahil olmak için eğlenceli bir şey ve beraberinde gelen şiddet dolu geçmişe karşı dikkatli olmalıyız. Artık fırlatılan paraşütün deseninde yazılı olan “büyük şeylere cüret et” kodu deşifre edildiğinde, bunu tekrar düşündüm. Öbür bir toplumsal medya heyecan dalgası, bir kesim daha uzay çöpü ve yaşananların Kızıl Gezegen’in kolonileştirilmesinden diğer bir şey olmadığının bir göstergesi; ismini Dünya üzerindeki sömürgeciliğin akıllardan çıkmayan, çözülmemiş sıkıntılarını pek iyi anlayan siyah bir muharririn ismini taşıyan bir alan.

Octavia Butler, bilhassa de uzayın kolonileştirilmesine dair muhtemel geleceklerle ilgili fikir yürütme konusunda usta olabilir ve hatta karakterlerinden kimileri farklı uçlara ulaşmak için bu tıp seyahatleri onaylayabilir. Tekrar de bu imgeleri mukadderat ya da münasebet olarak kullanmak, onun kurgularından biri hakkında kibir kaynaklı bir yanılgıya düşmek olur. Uzayın kolonileştirilmesi, Dünya’daki sömürgeciliğin yakıcı problemlerini da beraberinde getirecektir ve büyük ihtimalle çok geç kalana dek bu problemleri göremeyeceğiz.

Makalenin özgünü Slate.com sitesinde yayımlanmıştı. (Çeviren: Tarkan Tufan)

Gazete Duvar