Nilüfer Bulut
İZMİR – Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler* problemi 2000’li yıllarla birlikte hakkında daha fazla konuşulan, üretilen bir mevzu haline geldi. Hrant Dink’in ve Agos gazetesinin Türkiyeli Ermenilerin görünürlüğünü artıran çalışmaları Müslüman toplum ortasında bilinen lakin varlığı ‘öteki’likten öteye gitmemiş, Ermeni toplumu içerisinde ise ‘soykırımın kayıpları’ olarak görülmüş Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler için de yeni bir sayfa açmış oldu. Mevzuyla ilgili Hrant Dink Vakfı tarafından 2-4 Kasım 2013 tarihlerinde Boğaziçi Üniversitesi’nde bir konferans düzenlendi. Agos gazetesi ise 11 Kasım 2013’te Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler özel sayısını yayınladı. Fethiye Çetin’in 2004 yılında yayımladığı ve Ermeni anneannesini anlattığı “Anneannem” ve Ayşegül Altınay ile birlikte hazırladığı torunların lisanından Ermeni ninelerin, dedelerin anlatıldığı “Torunlar” kitabı üzere kitaplarla problem Müslümanlaş(tırıl)mış Ermenilerin gözünden kamuoyu ile buluşmuş oldu.
Ermenilerin tabiriyle ‘Medz Yeghern’de (Büyük Felaket) hayatta kalmanın yollarından biri olarak Müslümanlaş(tırıl)manın, Ermeni kimliğindeki yerini, bu durumdaki insanların Hıristiyan Ermeniler açısından ‘Ermeni’ kimliğine Müslüman Türkiyeliler açısından ise ‘Müslüman’ kimliğine bakışın ortasında kendi kimlik algılarını, hususun Türkiye’nin Ermeni sıkıntısıyla yüzleşmesindeki yerini Barış Akademisyeni, felsefeci Prof. Dr. Zerrin Kurtoğlu Şahin ile konuştuk.
Fethiye Çetin’in ‘Anneannem’ kitabı 2004 yılında Metis Yayınları’ndan çıktı.
Ermenilerin Müslümanlaştırılması nasıl bir ortamda ve hangi kurallarda gerçekleşti?
Aslında “Müslümanlaştırılma” kavramı, ortama ve kurallara ait bilgi veriyor. Kavram, Ermenilerin kendi özgür iradeleriyle Müslümanlığı kabul etmediklerini, buna zorlandıklarını esasen tabir ediyor. Müslümanlaştırma siyaseti, soykırımın tamamlayıcısı olmuş. Böylece çoğunluğunu bayan ve çocukların oluşturduğu kimi Ermenilerin Müslüman olmak şartıyla canları bağışlanmışsa da soyları bağışlanmamıştır. Çünkü Müslümanlaştırılma dayatmasına boyun eğerek biyolojik varlıklarını sürdürmenin garantisine kavuşan Ermeniler, kendi kültürel ve toplumsal bağlarından kopartılmış ve böylelikle aslında ruhları çalınmış, yok edilmiş, kültürel olarak vefata yazgılı atomik bireylere dönüştürülmüştür.
Bu olgu, devrin kimlik tahayyülüne ait olarak da bilgi veriyor. Kimlikler etnik değil dinî referanslarla tanımlanıyor demek ki. Bir Ermeni’nin Müslümanlaştırılması onun etnik kimliğinden de arındırılması manasına geliyor. Bu durum, öncelikle İttihat Terakki’nin Türkçülük siyasetinin tekrar düşünülmesini gerekli kılıyor. Çünkü anlaşılıyor ki Türk kimliğinin asli kurucu öğesi Müslümanlık! Bu kavrayış Cumhuriyet periyodunda de değişmiyor… Hala Müslümanlık hem Türk kimliğinin asli öğelerinden biri, hem de esirgeyici bir zırh! Öte yandan Ermeniler için de durum farklı değil! Onların da büyük bir kısmı etnisiteleriyle dinlerini özdeşleştirmiş durumdalar. Benim açımdan Hıristiyanlığın Ermeni kimliğinin mütemmim cüzü oluşu daha anlaşılır bir durum. Çünkü iktidar Ermenileri tam da buradan yaralamıştır. İktidar sizi nerenizden yaralarsa, kimliğiniz odur çünkü! Ferda Balancar tarafından derlenen ‘Sessizliğin Sesi’ kitabında babasının ailesi Müslüman olan bir Ermeni gencin dediğidir: “Benim için asıl kıymetli olan Ermeni olmak değil, Hıristiyan olmak. Ben esasen Ermeniyim. Bu doğal hal zati, lakin iyi bir Hıristiyan olmak benim için her şeyden daha değerli.”
‘Torunlar’ 2009 yılında Metis tarafından yayınlandı.
Müslümanlaştırılmış Ermeniler konusu birinci ne vakit gündeme geldi ve bu hususun gündemleşmesi neden bu kadar geç oldu?
Kestirim edilebileceği üzere sıkıntı bir husus bu! Öncelikle can havliyle dinî inancını değiştirmek zorunda kalan birinin yaşayacağı travma hesaba katılmalı! İnanç bu türlü bir şey değildir ki… O inanma direşkenliğidir. Kişisel ya da toplu olarak hakim dinî inancın idari, siyasi yahut dinî temsilcilerinin kontrolünde kelime-i şahadet getirerek Müslümanlaştırılan bayanlar (Müslümanlaştırılan pek az erkek var) ikili bir zulme maruz kalmışlar. Birincisi, inancının yeri olan kalbi ile yaşantısı ortasında fevkalade bir yarılmadan, parçalanmadan kaynaklanan zulüm ki birden fazla Ermeni bayanın Müslümanlaştırılma sürecinin Müslüman biriyle evlenme ya da evlendirilmesi ile katmerli bir yalnızlığa ve suskunluğa gömülmesine ve Fethiye Çetin’in anneannesi üzere lakin vefat döşeğinde kendisi ile ilgili hakikati, o da fakat fısıldayarak tabir edebilmesine neden olmuştur. İkinci zulüm tam da ataerkil bir toplumda yaşayan bayanlar olmalarından kaynaklanan bir zulümdür. Soyun bayan değil erkek üzerinden kurgulanması nedeniyle Müslümanlaştırma siyasetinin özel olarak bayanlar üzerinde uygulanması nedeniyle, Müslümanlaştırılmış Ermeniler sıkıntısının bir bayan sıkıntısı olduğu söylenebilir. Hakikaten Müslüman erkeklerden çocuk sahibi olan Ermeni bayanlar, kendi çocuklarından bile sırları saklamak zorunda kalmışlar. Her ne kadar İslam üniversal bir din olarak kendisini sunsa da ve tekrar her ne kadar Ermeni bayanlar Müslümanlaştırılarak mühtedi (İslam dinine geçmiş) olmaya zorlansa da mühtedilik, toplumsal olarak muteber bir durum değildir. Buna bir de bayan olmaklığı eklediğinizde suskunluğun aslında ne büyük bir yabancılaşma ve içe kapanmanın eseri olduğunu anlayabilirsiniz.
Hesaba katılması gereken ikinci olgu, bu problemin Ermeni soykırımı ile ilgili olduğudur. Ermeni soykırımı konuşulmadan bu bahsin konuşulması mümkün değildir. Soykırımı ne vakit konuşmaya başladıysak, bu bahis da ufkumuza o vakit girdi. Hrant Dink bu ufkun mimarıdır. Hrant’ın inşa ettiği ufkun hudutları, ‘Nenemin Masalları’, ‘Anneannem’, ‘Nenem bir Ermeniymiş’, ‘Ermeni Kızı Ağçik’, ‘Müslümanlaştırılmış Ermeni Bayanların Dramı’, ‘Türkiye’de Ermeni Bayanları ve Çocukları Meselesi’, ‘Hoşana’nın Son Sözü’ , ‘Torunlar’ üzere kelamlı tarih çalışmaları vasıtasıyla giderek genişledi. Artık pek çok insan kendi Ermeni anneannesinden kelam eder oldu. Yani suskunluk katmanları yavaş yavaş çözülüyor diyebilirim.
Ayrıyeten Müslümanlaştırılan Ermenilerin Müslümanlaştırılmaya direnen Ermeniler nezdindeki pozisyonu da hesaba katılmalıdır.
Prof. Dr. Zerrin Kurtoğlu Şahin
Müslümanlaştırılmış Ermeniler’in yaşadıklarıyla ilgili olarak yahut yaşadıklarının sonucunda eski kimlikle birlikte ortak bir hafıza ya da ortak bir kültür oluşturabildiklerinden bahsedebilir miyiz?
Ben onca travmadan sonra birinci jenerasyonun bunu yapabildiğini sanmıyorum. Bir yandan ailenizin erkekleri katledilmiş, pek çok aile ferdinizi tehcir sırasında kaybetmişsiniz, öte yandan kayıplarınızın acılarını bile yaşayamadan kayıplarınız için kendisine yakaracağınız, merhametini isteyeceğiniz rabbinizi da şahsen sizin öldürmeniz isteniyor… Ermeni anneannelerin, babaannelerin öykülerini fakat ölürken fısıldamaları, onların eski kimliklerine sadık kaldıklarını gösteriyor bana.
Ermenilerin Müslümanlaştırılmasının yani bunun zorla ve kimliği inkar mecburiyetinde olmasının/yaşanmasının sonraki nesillerdeki tesirleri nelerdir?
Sonraki jenerasyonlar için durum farklı. Onlar esasen ömürlerinin büyük kısmını bu sırdan korunarak geçirdiklerinden eski kimliği bilmiyorlar. Hatta büyük bir kısmı bu sırrı öğrendikten sonra bile, tahminen kendileri Müslüman inanca doğduklarından, tahminen de Müslümanlığın gözetici zırhına hâlâ muhtaçlık olduğundan, yeni kimlikleriyle çatışma yaşamıyor üzere görünüyorlar. Tanıdığım bir Ermeni torun, dedesinden (annesinin babası) “bizim ailedeki son Ermeni” diye bahsetmişti. Kimileri da eski kimliği ile yine ilişkilenerek Hıristiyanlığı seçiyor. Ortak hafıza dediğiniz şey, ortak tarih şuuru ise, hiçbir çocuk ya da torun, ebeveyninin hafızasındaki kayıtlara ilgisiz kalmıyor… Ve doğrusu da bu… Fakat buna karşın kendi yurtlarında, öteki yurttaşlarla birlikte barış içinde yaşama iradesi gösteriyorlar… Şunu da söylemem gerek: Sonraki jenerasyonların Türkleştirilmesine hala devam ediliyor. Mesela eğitim kurumlarımız, çok resmi, pek ulusal ve pek militarist tarih yazıcıları tarafından Türklük ve Müslümanlık filtresinden geçirilerek yazılan ulusal ders kitapları vasıtasıyla Türkleştirmeye ve Müslümanlaştırmaya devam ediyor.
Hıristiyan Ermenilerle Müslümanlaş(tırıl)mış Ermenilerin birbirlerine bakış açısı nedir?
Aslında az evvel söylediğim üzere, bu husustaki suskunluğun nedenlerinden biri de bu! Hıristiyan kalmış Ermeniler nezdinde de mühtedilik muteber değil! Bu yüzden önemli bir prestij kaybına uğramış durumdalar… Lakin daha da ötesi onlar, Müslümanlaştırılmış Ermenileri soykırımın kayıpları ortasında sayıyorlar. Müslümanlaştırılanlara gelince, onların bir kısmı aslında kimliklerini hala açık etmiyorlar. Bunun değişik endişelerle ilgisi olabilir. Eski kimliğini ifşa edebilenler ise sanırım bu eski kimliğe sahip çıktıkları ölçüde Hıristiyan Ermenilerle olan yabancılaşmalarını aşabiliyorlar. Lakin bu topraklarda yaşayanlar için az evvel söylediklerimi tekrarlayacağım: Bu topraklarda yaşayan Müslümanlaştırılmış yahut Hıristiyan kalmış Ermenilerin çoğunluğu, dinî ya da etnik milliyetçiliğin her cinsten zulmüne maruz kalmış beşerler olarak, milliyetçilikten arınmış bir kimlik hafızasıyla öteki yurttaşlarla bir ortada yaşama iradesi göstermekteler.
Bu hususun konuşulmasının ehemmiyeti nedir ve bu mevzunun gündeme gelmesinin ülkedeki siyasal ortamı nasıl etkileyeceğini düşünüyorsunuz?
Her tipten yüzleşme iyidir, tedavi edicidir. Daima birlikte Zamyatin’in deyişiyle “ruh çıkarmaya” gereksinimimiz var. Konuşmak, yüzleşmek politik ve ahlaki şizofrenilerimizden ve paranoyalarımızdan kurtulmak için elzemdir. Başınızı kuma gömdüğünüzde, üç şey olur: 1) Kumun içinde nefes alamazsınız, 2) Başsız, başsız bir vücut olarak öylece kalakalırsınız ve 3) Sizden öteki herkes her şeyi görmeye devam eder. Bu bahis ve bağlı olduğu soykırım konusunun, devletçe kriminalize edilmeden konuşulabilmesi hem demokratik kıymetler açısından çok kıymetlidir hem de suskunluğa mahkum edilen anneannelerimize, babaannelerimize, dedelerimize ve onların öyküleriyle bizi buluşturan Hrant Dink’e insanlık borcumuzdur. Üstelik hâlâ bu ülkede susarak, korkarak, kendi içine kapanarak yaşamaya çalışan ve neredeyse her gün resmi/gayrı resmi kanallardan taciz edilen, acısı katmerlenmiş, yarası şifa bulmamış, ortalık yerde ancak kayıp, anayurdunda göçebe yaralı bir halk var. Milliyetçilik denilen ölümcül mikroba karşı bağışıklık kazanmak için bu yüzleşmeye hepimizin muhtaçlığı var…
* Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler Konferans Bildirileri kitabında yer alan Ayşegül Altınay’ın Açılış Konuşması’nda tabirin farklı Müslümanlaşma tecrübelerine yer verebilmek ismine parantez ile kullanıldığı belirtiliyor.
Gazete Duvar
