Ayça Akpek*

Anayasalar ortaya çıktıkları 18. yüzyıldan itibaren devleti kurma ve bununla birlikte devlet iktidarının birey lehine hudutlarını ve vazifelerini belirleme fonksiyonunu üstlenmişlerdir. Bu nedenle anayasa değişiklikleri hudutları, tesirleri, yolu açısından kıymetli bir anayasacılık sorunsalını oluşturmaktadır. Anayasa değişikliklerinin yapılış adabı bilhassa temel haklar, devletin formunu belirleyen mevzular kelam konusu olduğunda daha büyük kıymet kazanmaktadır. Kimi vakit anayasaya karşıt -anayasa değişiklikleri- temel haklara müdahale niteliğinde olup otoriter eğilimleri besleyen demokrasi aykırısı düzenlemelere yasal yer hazırlayabilmektedir.

Bu son derecede tartışmalı mevzuyu ABD’li Profesör David Landau(1) ve Profesör Rosalind Dixon “suistimalci anayasacılık” terimi ile kavramsallaştırdı. Otoriterliğe giden yolun suistimalci anayasacılıkla ya da anayasaya karşıt anayasa değişiklikleriyle nasıl döşendiğini anlatan makalesi(2) bilhassa akademik etraflarda büyük yankı uyandırdı.

Macaristan, Mısır, Venezuela, Türkiye üzere ülke tecrübelerinin de yer aldığı makalesinde Landau, anayasa değişikliği ve değiştirme araçlarının demokrasiyi baltalamak için kullanıldığını anlatıyor.

Bu çerçevede Profesör Landau ile suistimalci anayasacılık kavramı ve ülke tecrübelerinden yola çıkarak Türkiye örneği üzerine konuştuk.

Suistimalci anayasacılık ne manaya geliyor? Ne çeşit anayasa değişiklikleri suistimal olarak nitelendirilmelidir?

Berbata kullanılan bir değişiklik, Rosalind Dixon(3) ve benim demokrasinin “asgari çekirdeği” olarak isimlendirdiğimiz şey üzerinde değerli olumsuz tesiri olan rastgele bir değişikliktir. Minimum çekirdek, görece eşit bir oyun alanı ile özgür ve adil seçimlere odaklanan, görece dar lakin tekrar de güçlü bir demokrasi anlayışıdır. Bu nedenle, seçimlerin kendisini ve ayrıyeten bağımsız mahkemeler, bağımsız hesap verebilirlik kurumları ve en azından onlar olmadan adil seçimlerin yapılamayacağı temel bir temel haklar üzere özgür ve adil seçimler için gerekli olan öteki şeyleri de içerir. Dünya çapında pek çok anayasa değişikliği bir rejimin yahut önderin kendi lehine – misyon müddetlerinin uzatılması, yargının atanması ve vazife müddetinde değişiklikler, ombudsmanların bağımsızlığının azaltılması vb. seçim alanını çok fazla değiştirmesine müsaade verdiği için bilhassa bu bağlamda suistimal edici olabilir.

David Landau

Makalenizde de suistimalci anayasa değişikliklerini önlemek için kimi kriterler koydunuz. Örneğin, seçmenlerin iki oyu ayıran en az bir orta seçim boşluğu ile bir kurucu meclisi yetkilendirme lehinde iki sefer oy kullanmaları üzere. Anayasa değişiklikleri kelam konusu olduğunda demokratik bir ortam için koyduğunuz başka kriterler nelerdir?

Evet, sorunuz kıymetli bir tahlili tartışıyor. Berbata kullanımın denetimi olarak vaktin kullanılması. Tehlikeli değişiklikleri yavaşlatmak, birden fazla oy isteyerek, tahminen ortada bir seçimle bir tıp sürat kasisi yaratmak, demokrasiyi müdafaanın kıymetli bir yoludur. Bir başkası, Dixon ve benim “katmanlı” değişiklik dizaynları olarak isimlendirdiğimiz ve dünya çapında yaygın olan dizaynlardır. Bu kurallar, anayasanın birden fazla kısmını esnek ve değiştirilmesi kolay hale getirirken, bilhassa berbata kullanılması olası kimi kararlara daha fazla muhafaza sağlar. Örneğin, vazife mühleti sınırlaması yahut yargı kontrolünün temel bahisleriyle ilgili kararlar. Bu yaklaşım umut vericidir, fakat bir dezavantajı, en azından kısmen, kademeli anayasal tasarımı uygulayabilecek güçlü ve bağımsız mahkemelere sahip olmaya bağlı olmasıdır.

Makalenizde çağdaş Türk siyasetinin önündeki en büyük sıkıntılardan birinin iktidar partisinin sayısal -çoğunluğu sebebiyle- hâkim rolünden kaynaklandığını belirtiyorsunuz. Yeniden makalenizde iktidar partisinin muhalefeti rahatsız etmek için yasal yolların kullanılması üzere hedeflerine ulaşmak amacıyla vakit zaman tartışmalı metotlara başvurduğunu söz etmişsiniz. Muhalefetin sayısal yetersizliği karşısında yargının rolünün daha da kıymetli hale geldiği göz önüne alındığında ve Anayasa Mahkemesi dahil tüm yargı organlarının iktidar tarafından seçildiği düşünüldüğünde, suistimalci anayasa değişiklikleri nasıl önlenebilir?

Çok güç bir meseleye parmak bastınız, ne yazık ki dünyadaki otoriter ve rekabetçi otoriter rejimlerde yaygın olan bir sorun. Rejim sıklıkla yargıyı, bilhassa de demokrasiyi korumak için kıymetli bir aracı geçersiz kılan ve aslında onu Dixon ve benim “suistimalci yargı denetimi” olarak isimlendirdiğimiz şeyi gerçekleştirmek için bir silah haline getiren anayasa mahkemesini ele geçiriyor. Mahkeme demokrasiyi korumak yerine saldırmaya başlar. Ne yazık ki bu sıkıntıya kolay bir tahlil yok, bilhassa de esasen oluştuktan sonra. Geçmiş çalışmalarımda araştırdığım bir mevzu, anayasal yaptırımın “popüler” biçimlerinin kullanılmasıdır – demokratik anayasacılığın bütünlüğünü korumak için sivil toplumun seferber edilmesi. Bir oburu, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa Mahkemesi ve Kurulu, Venedik Komitesi, Amerikan Devletleri Örgütü ve Amerikalılar Ortası İnsan Hakları Mahkemesi üzere memleketler arası toplumun ve milletlerarası kuruluşların iştirakidir ve Avrupa ve Latin Amerika genelinde değişen derecelerde muvaffakiyet elde edilmiştir. Bu tahliller de harika değil ve hala onlar hakkında anlamamız gereken çok şey var. Lakin birtakım bağlamlarda tesirli oldular.

Anayasa değişikliğinin sonu nedir? Örneğin, cumhuriyet rejimi anayasa değişikliği ile monarşiye dönüşebilir mi?

Benim görüşüm hayır ve bunun çağdaş anayasal teorilerin birçoklarıyla uyumlu olduğunu düşünüyorum. Anayasaların değişiklik konusunda hem açık hem de zımni sonları olabilir. Fakat dolaylı olarak, demokratik bir anayasanın özünün anayasa değişikliği yoluyla değiştirilemeyeceği yahut yok edilemeyeceği konusunda hem fikirim. Hakikaten de benim görüşüme nazaran, anayasaya alışılmamış bir anayasa değişikliği doktrininin temel emeli, ki bu doktrin şu anda Kolombiya, Hindistan, Türkiye, Tayvan, Kenya ve öbürleri üzere dünyanın birçok ülkesinde vardır, anayasal demokrasinin taban çekirdeğini korumaktır. Anayasaya karşıt anayasa değişikliği doktrininin temel gayesi bu olmalıdır.

‘YASA KOYUCUNUN HUDUDUNU HUKUK DEVLETİ ÇİZER’

David Landau’nun söyleşinin son kısmında söz ettiği bahis anayasanın değişmezliğinin sonlarının ne olduğu ile ilgilidir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası açısından da anayasanın özünü oluşturan, cumhuriyetin temel nitelikleri olarak sıralanan prensipler, “demokrasi, laiklik, toplumsal hukuk devleti olmak” prensipleridir. Yasa koyucunun hiçbir kural tanımaksızın yapabileceklerinin hududunu ise hukuk devleti çizer ve hukuk devletinde bu sonlar kuvvetler ayrılığı yoluyla korunur. 2017’de yapılan anayasa değişikliklerinin kuvvetler ayrılığı üzerindeki olumsuz tesirleri düşünüldüğünde Türkiye açısından Montesquieu’nin ünlü kelamı daha da mana kazanıyor: “Kuvvetler ayrılığının ruhunda yatan, kuvvetin kuvveti durdurmasıdır.”

*Avukat, Kamu Hukuku Doktora Öğrencisi

(1) David Landau, Mukayeseli Anayasa Hukuku Alanında bilhassa de Latin Amerika üzerine çalışmaktadır. Şu anda ABD Florida State Üniversite’sinde Dekan Yardımcısı.

(2) İlgilileri için makale linki

(3) Rosalind Dixon, Avusturalya New South Wales Üniversitesi’nde Kamu Hukuku Profesörü. David Landau ile birlikte suistimalci anayasacılık konusunda çalışmaktadır.

Gazete Duvar