Uzman Fırat Fidan
Erivan Radyosu, 1955 yılında yayın hayatına başladı. Kürtçe yayına ise tekrar birebir yıl 15 dakikalık haber bülteniyle “Merhaba” dedi ve ağır bir ilgiyle karşılandı. Türkiye’de Kürtçenin yasaklı olduğu, yok sayıldığı ve asimile edilmeye çalışıldığı yıllarda, Erivan’da Kürt kültürü her açıdan uzunluk vermeye başladı ve yaklaşık on bin kayıtlık devasa bir arşivi Kürt halkına miras bıraktı.
Bu arşivden 900 eser, Kürt-Alman Kültür Enstitüsü’nün (Deutsch-Kurdisches Kulturinstitut) verdiği 4 yıllık emek sonucunda, geçtiğimiz yıl dijital platformlarda dinleyiciyle buluştu. Bu çalışmayı, Cewad Mervani’nin yayına hazırladığı ve 900 yapıtın tamamına ilişkin notaların ve kelamların bulunduğu 4 ciltlik ‘Stranên Arşîva Radyoye Erîvanê’ isimli kitabın yayımlanması izledi.
Yakında vakitte ise, Bêmale Keko, Hovhannes Badalyan, Dawitê Xilo, Aslika Qadir ve Susîka Sîmo’ya ilişkin toplam 8 müzik, yeni bir formla, yani klasik müziğin enstrümanları eşliğinde, “Dîsa” albümüyle birlikte dinleyiciyle buluştu. Kürt-Alman Kültür Enstitüsü’nün (Deutsch-Kurdisches Kulturinstitut) bünyesinde yayınlanan albümün müzik direktörlüğünü Yusuf Yalçın, prodüktörlüğünü ise Özkan Öztaş yaptı.
Biz de Özkan Öztaş ile yıllar öncesinden hasretle bugüne seslenen albümün detaylarını konuştuk.
Özkan ÖztaşYakın vakitte, Erivan Radyosu’nda kayıt altına alınan Kürt ezgilerini klasik müziğin enstrümanları eşliğinde “Dîsa” albümüyle dinleyiciyle buluşturdunuz. Öncelikle bize albümün öyküsünden bahseder misiniz?
Geçtiğimiz yıl Erivan Radyosu’nda derlenmiş Kürtçe ezgilerin dijital olarak yine dinleyicilerle buluşturulduğu haberini alınca, bu alana dair bir çalışma yapma fikri doğmuştu. Daha önce, 2016 yılında Sovyetler Birliği’nde ‘Kürt Sanatı’ ismiyle yayınladığım çalışmada, Erivan Radyosu’na dair detaylı bir araştırma yapma imkânı bulmuştum. Malum, o vakit müziklerin pek azı dijital olarak ulaşılabilir durumdaydı. Arşivler bugün tekrar dinleyicilerle buluşturulunca bu yapıtları klasik biçimle bir ortaya getirme fikri doğdu. Üstelik eserler Kürt müziğinde klasik ezgilerin klasik biçime en yakın örnekleriydi aslında. Çalışmaya “Dîsa” ismini verdik. Dîsa Kürtçede “tekrar, yine” manasına geliyor. Biz de var olan bu ezgileri yine yorumlayarak dinleyicilere ulaştırmaya çalıştık.
Sanırım birinci kıvılcım bir dengbêj kaydı derlerken ortaya çıktı. Kars’ın Digor ilçesine bağlı bir köyde dengbêj Mevlüt “size bir Erivan kılamı okuyayım” deyince nereden duyduğunu sormuştum. “Erivan Radyosu’ndan dinlemiştim” dedi. “Neler biliyorsun oraya dair” diye sorduğumda da “onlar konservatuar dengbêjleriymiş” dedi. Ağzından yarım yamalak çıkan konservatuarın ne olduğunu sorduğumda da “dengbêj okuluymuş” dediğini anımsıyorum. Heyecan verici bir andı benim için. Sovyetler’in konservatuar için yarattığı imge bu açıdan değerli.
‘ALBÜM, HERKESİN KATKISIYLA ORTAYA ÇIKTI’
Erivan Radyosu Kürt müziği açısından çok geniş bir arşive sahip. Siz de albümde Bêmale Keko, Hovhannes Badalyan, Dawitê Xilo, Aslika Qadir ve Susîka Sîmo’ya ilişkin toplam 8 müziğe yer verdiniz. Bu yapıtları hangi kriterlere nazaran seçtiniz?
Ezgilerin seçimleri konusunda son noktayı koyan kişi çalışmanın müzik direktörü Yusuf Yalçın oldu. Burada temel belirleyenimiz işlenecek ezgilerin klasik biçime en yakın örneklerden seçilmesi ve Sovyetler Birliği’nde üretilen o duyguyu ve dayanışmayı yansıtmasıydı. Ben bilhassa kaçındım yapıtları belirleme işinden. Çünkü Kürtçe bilmek ve bu ezgilerle büyümek tercihte ferdî belirlenimlere neden olabilirdi. Bir takım ile yaklaşık 10 bin yapıtı inceleyerek içinden 40-50 tane müziğe indirdik bu listeyi. Dediğim üzere aşikâr kriterlerle; klasik biçime ahengi, Sovyetik izler taşıması ve dayanışmayı göstermesi… İçlerinde Ermeni sanatkarlar da var, bayanlar da, Kürt müziğinin medarı iftiharı olan bireyler de.
Beni şaşırtan nokta Yusuf Yalçın’ın 8 müziğe indirirken yaptığı seçimlerdi. Hatta kendisine “hiç Kürtçe bilmediğine emin misin?” diye sorduğumu anımsıyorum. Çünkü kendisi birinci defa dinlediği eserler içinden Kürt müziğinin en bilinen ve en sevilen müziklerini seçmişti. Bu tıpkı vakitte bu ezgilerin müzikal kalite ile toplumsal yaygınlığı ortasındaki korelasyonu da gösteriyor. Son olarak bir de fiziki faktörler vardı olağan yapıtların seçiminde. Üflemeli sazlardan uzak durduk, çünkü pandemi devam ederken kapalı bir odada kayıt almanın riskleri vardı. Bir de bu albüm dayanışmayla hayata geçirildi. Gerisinde bir sponsor ya da şirket yoktu ve olmasın istedik. Karınca kararınca herkesin katkısıyla ortaya çıktı bu albüm.
“Dîsa” albüm kapağı‘KÜRT TARİHİNİN BİRÇOK ÜRETİMİ SSCB’DE GERÇEKLEŞTİ’
Türkiye’de Kürtçenin yasaklı olduğu yıllarda Erivan Radyosu, başta müzik olmak üzere birçok alanda Kürt kültürüne katkı sunuyordu ve ağır bir ilgi görüyordu. Birebir vakitte kültürel çalışmalar yürüten biri olarak bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Konunun kültür sanat boyutunun kritik bir kıymete sahip olduğunu düşünüyorum. Beni, Sovyet Kürtleri konusunda daima şu iki şey şaşırttı. Bir, burada yaşayan Kürtler, kültürel orijinlerinden uzaktalar ve göç eden bir kültürün devamlılığını sağlıyorlar. Yani mevzubahis Diyarbakır Surları’nda ya da Süphan Dağı’nın eteğinde geçmiyordu. İkinci kritik şey ise buna karşın Kürt tarihinin birçok birinci üretimi burada gerçekleşmişti. Düşünsenize, Mahmut Esat Bozkurt’un meclis kürsüsünde, “Kürt diye bir şey yoktur varsa da tek misyonu Türklere hizmet etmektir” dediği bir devirde Kürtler SSCB’de birinci sinema sinemalarını, birinci Kürtçe romanı, uzun soluklu gazeteleri, radyo programlarını, tiyatro sanatını icra ediyor, hayata geçiriyordu.
Erivan Radyosu deyince akla yalnızca müzikler türküler gelmesin. Radyo tiyatroları, haberler, enstrümantal müzikler ve daha bir kaç şey üretildi. Türkiye’de yaşayan Kürtler çok sevdi bunları. Çünkü Bağdat ve Tahran radyolarına kıyasla daha saf bir Kürtçe kullanılıyordu. Açık orta Sovyetler Birliği farkı var burada. Sosyalizmin izlerini görmezden gelmek tarihî yanılgı olur. 1915’te kanlı bir boğazlaşmaya şahit olmuş iki halkın, Kürtlerin ve Ermenilerin bir ortaya gelip ürettiği müzikleri dinliyoruz. Bugünden bakınca bıraktığımız boşluğu da gösteriyor.
Erivan Radyosu birinci olarak 15 dakikalık haber bülteniyle başlıyor Kürtçe yayına. Daha sonra müzik, tiyatro, ardı yarın programları… Sonuç olarak devasa bir birikim ortaya çıkıyor ve kök salmaya başlıyor. Siz müziğin bu kök salma, yer-yurt edinme konusundaki fonksiyonunu nasıl görüyorsunuz?
Benim temel alanım kültür ve kültür tarihi. Müzik bunun içinde yer alan bir alan. Çalışmalarımın merkezinde yalnızca müzik durmuyor. Yani burada söyleyeceklerime temel işi müzikal araştırmalar ve üretimler olan dostlarımız daha hoş girdiler yapacaktır. Fakat naçizane birkaç şey söylemeden edemem. Müzik, insanlık tarihinin birinci kültür üretimlerinden birisi. Ve çok tesirli. Hele ki kültürü, lisanı, sanatı yasaklanmış ve yok sayılmış topluluklar için çok daha kıymetli ve tesirli bir şey. Kürt köylerini ve düğünlerini düşünsenize, her düğün minik bir miting havasında geçerdi. Devletin resmi vazifelilerinin düğün alanını terk ettiği anda politik aileler Kürtçenin en politik en derin müziklerini söylerdi. Düşününce hala tuhaf gelir, bir düğün ortamında, yani insanların mutluluklarına şahit olunan bir ortamda, Halepçe ağıtları söylenirdi. Tuhaf değil mi? Hayır değil zira bunların her biri kültürel temsil alanlarıydı. Kürt halkı da kendi varlık gayretinde sanatın kıymetli rolünün hakkını verebildi uzunca bir vakit. Erivan Radyosu bu bahiste bizim hazinemiz. On bin civarında kayıt var. Bugün çabucak hemen hepsi Alman Kürt Kültür Enstitüsü tarafından yine derlendi. Bir kısmı derlenmeye devam ediyor. Kürt halkının kendini bulduğu, kendini duyurduğu bir yer oldu Erivan Radyosu. Ağrı Dağı’nı aşan radyo dalgaları mesken ev, köy köy ulaştı insanlara. Son bir örnek vermek gerekirse; Yılmaz Güney’in “Yol” sinemasıdır. Sinemada “Kürdistan” kısmını anımsarsınız. Kısımda konutu kuşatılan biri tutuklanınca art planda bir ağıt çalar. Bu dengbêj Fatma İsa’nın “Lo Miho” isimli ezgisidir. Sanırım o yıllara kadar Fatma İsa’nın Erivan Radyosu’ndaki tek kaydı oydu. Güney’in tercihi ve çalışmasındaki şuuru açısından da değerli bir data olduğunu düşünüyorum. Radyo hem teknik olarak bir arşive vesile oldu hem de Kürtçenin ve kültürün günlük hayattaki devinimini arttırdı.
.Seçtiğiniz müziklerde 1917 Bolşevik Devrimi’nin izlerini görüyoruz. Pekala ihtilalin yarattığı toplumsal süreçler Kürt müziğini nasıl etkiledi?
Kürtçe müzikte Ekim İhtilali’nin izlerini hem Sovyetler Birliği’nde yaşayan Kürtlerde hem de kendi topraklarımızda gözlemlemek mümkün. Teknik birçok katkısı olmakla birlikte Kürtçe müzikte politik ve kültürel katkılar da sundu SSCB tecrübesi. Birçok dengbêj, içinde Lenin geçen, ihtilal geçen, Kolhoz ya da Sovyet sözleri geçen müzikler besteledi, seslendirdi. Bu natürel bizim topraklarda da yankısını buldu. Şivan Perwer’den Ciwan Haco’ya kadar birçok sanatkarda da misal izleri görebiliriz. Bugün Sovyetler Birliği için bir ekol olduğunu söylemek abartı olmaz. Düşünsenize, bugün Sovyet dengbêjleri diye bir şeyden kelam edebiliyoruz. Bu ihtilalden sonra birçok sanatkarın hayatını etkiledi. Kayıt ortamları, enstrümanlara ulaşım hakkı, konserlerde temsiller az şey değil. Bugün pandemi şartlarında işsiz kalan müzik işçilerini düşününce daha net anlaşılıyor o periyodun avantajı. Yalnızca müzik de değil, sinemadan tiyatroya, edebiyattan basın yayın alanına kadar geniş bir yelpazede kendini gösterdi bu dayanaklar. Kızıl Meydan’da bir bayan dengbêjin, Susîka Sîmo’nun verdiği konser bunun bir öbür değerli örneğidir.
Erivan Radyosu’nun arşivinden, ileride buna benzeri yeni bir albüm çalışmanız var mı?
Şimdi somut bir şey yok. Lakin emsal çalışmalar için kimi gayelerimiz var. Yalnızca Erivan kayıtları için değil. Botan ve Hakkâri bölgesinde “Paleyî” dediğimiz tarım işçilerinin emek üretim sürecinde söylediği ezgilere dair kimi çalışma planlarım var. Lakin artık sırada kimi çeviri ve kitap çalışmaları olduğu için ardından bu alanda çalışmaların sürekliliğini sağlamak niyetindeyim. Bir de “Dîsa” çalışması çok yeni. Eksiklerimizi görmek daha iyi örneklerle kıyaslamak için vakte gereksinimimiz olacak. Şimdilik önceliğimiz bu çalışmayı daha çok dinleyiciye ulaştırmak olacak.
Gazete Duvar
