ANKARA – Ankara’nın çeşitli bölgelerinde yaptığımız görüşmelerin ortak noktası artan kira ve konut fiyatlarıydı. Bu artışlar beraberinde kentleşmeye dair bilgilerimizi tekrar ele almayı ve mümkün sonuçları değerlendirmeyi gerektiriyor. Bu çerçevede ODTÜ Kentsel Siyaset ve Lokal İdareler Anabilim Kısmı Lideri, Kentleşme çalışmaları alanında Ankara özelinde dikkat çeken araştırmalara imza atan Prof. Dr. Tarık Şengül ile bir ortaya geldik.

Prof. Dr. Tarık Şengül, evsizliğin yaygınlaştığını lakin şimdi kriz biçimine dönüşmediği için gereğince dikkat çekiyor.

Yaptığımız görüşmelerde Ankara genelinde mesken ve kara fiyatlarını piyasasının belirlediği söz edildi. Bu noktada bilhassa kiracılar sorun yaşıyor. Siz bir kentleşme hocası olarak bu durumu nasıl ele alırsınız? Konut demek piyasa mı demek nitekim?

Ankara üzere başka büyük kentlerde de konut ve kira bedellerinin piyasa şartları tarafından dikte ettirildiği bir durumla karşı karşıyayız. Zira piyasaya alternatif olabilecek sistemler çalışmıyor ya da piyasaya boyun eğmiş durumda.

‘TOKİ RANTA ORTAK OLMAK ARACI OLARAK KULLANILDI’

Piyasa dışında alternatif bir düzenek var mı?

Evet. Piyasa dışında iki düzenek var; devlet müdahalesi ve toplulukların kendi çözümleri! Gecekondu çeşidi tahliller artık gündemde değil. Devlet müdahalesi ise TOKİ demek. Özü itibariyle TOKİ kuruluş kademesinde alt gelir kümelerine konut üretecek diye kurulsa da, o denli olmadı; daha çok kamu toprakları ve dönüşüm alanlarında ranta ortak olmanın bir aracı olarak kullanıldı. O yüzden piyasayı dengeleyecek bir müdahale biçimi ortada yok. Bu nedenle de çok katmanlı biçimde çalışan piyasa güçleri konut fiyatlarını ve münasebetiyle da kiraları belirliyorlar. Geldiğimiz etapta bu sıkıntı alt gelir kümeleri açısından daha da büyük bir sorun haline geliyor, zira konut maliyetleri son birkaç yıl içinde inanılmaz boyutlarda arttı. Alıcı olarak piyasalara giremeyen alt gelir kümelerinin artık hiç talihi yok. Konut kredisi ve gibisi düzenekler açısından da misal bir sorun var. Ekonomik göstergelerin bütün olarak bozulduğu ve faizlerin yükseldiği bir devirde alt gelir kümeleri için arbede aç kalmamaya ait; konut edinmek artık tümüyle bir hayal haline geldi. Öte yandan konut fiyatlarının yükseldiği bir ortamda kiracı olarak tutunmak da kolay değil!

Birçok kesim bugün kiraya vermek yerine elindeki konutu boş tutuyor. Tek medet umacağımız yer, orta sınıfın mali meseleleri nedeniyle bu stratejiden kısmen vazgeçmesi olabilir ki bu da sorunun büyüklüğü karşısında ihmal edilir bir tesir yaratır konut piyasalarında! Hasebiyle kamusal bir müdahale olmadan ne alt gelir kümelerinin konut edinmesi ne de gelirliyle orantılı kira ödediği bir gelecek mümkün değil. Küçük bir not, geçmişte bu cins bir durum gecekonduyu yarattı; önümüzdeki periyotta alt gelir kümelerinin kentlerde geliştireceği emsal stratejiler olabilir mi sorusu bence önemli! Gecekondu geri gelmeyecek fakat mesela boş konutların işgali vs üzere hiç düşünmediğimiz çeşitten yaratıcı tahliller belirebilir.

‘İYİ NİYETE SIĞINARAK KONUT PİYASASI DÜZENLEMEZ’

100.Yıl, Bahçelievler, Ayrancı üzere görece eski binaların ağır olduğu yerlerde kira fiyatları beklenenden yüksek, bu kentsel dönüşümle de ilişkilendiriliyor. Bu eski binaların yenilenme süreci kente nasıl tesir eder, kira konut fiyatları açısından ve de kentin çehresi elbette.

100. Yıl, ODTÜ ye yakınlığı nedeniyle ayrıksı bir durumda; konut sahipleri denetimsiz bir piyasada bu tekelci pozisyonlarını berbata kullanıyor. Bu şaşırtan değil. İyi niyete sığınarak piyasa düzenlenemez. Öğrencilerin bu bölgeye anlaşılabilir nedenlerle ağır talebi var. Bu talep alternatifler yaratılmadan olduğu sürece yüksek kiralar kaçınılmaz olacak. Farklı olan bu yüksek kiralar nedeniyle öğrenciler biraz daha uzak semtlere razı oluyorlar. Ayrancı bu semtlerden biri.

‘KENTSEL DÖŞÜMÜNDE MÜHEAHİTLER GENÇ ORTA SINIFI HEDEFLİYOR’

Ayrancı ve gibisi semtlerin geçtiğimiz devirde önemli bir gerileme yaşadığını biliyoruz. Orta sınıfı İncek, Alacaatlı üzere yeni yükselen semtlere yitirdiler. Bu semtlerde daha klâsik bir orta sınıfın kaldığını biliyoruz. Esasen öğrenciler de kısmen ömür biçimleri kısmen de bu gerilemenin kiraya yansıması nedeniyle bu ve gibisi semtlere yöneliyorlar. Fakat görünen o ki bu yönelim Ayrancı’da da konut sahiplerine kiraları yükseltme açısından imkan sağlamış! Ayrıyeten bu semtlerdeki binaların yıpranması Ayrancı’da yaşanan bina bazlı dönüşümün bu artışlardaki rolünü çok büyük bulmuyorum. Tam sayılara sahip değilim, fakat konut stokunu esaslı biçimde değiştirecek bir dönüşüm şimdi ortada yok, önümüzdeki devirde de var olan ekonomik şartların berbatlaşması nedeniyle olacağını sanmıyorum. Lakin bu bölgeler Ankara’da laik kesitin değerli cepleri ve öğrencilerin de ömür biçimleri nedeniyle tercih ettiği yerler. O nedenle hem öğrenciler hem de genç aileler için (Çayyolu, İncek üzere yerler yaklaşılır olmadığından) Ayrancı, Esat, Emek üzere semtler değerli olmaya devam edecek. Aslında dönüşüme uğrayan yapılarda da müteahhitler, genç yeni orta sınıfı hedefliyor diye düşünüyorum.

‘KENTİN DAHA ZAYIF KÜMELERİNİN KENTİN ÇEPERİNE GİTMESİ KAÇINILMAZ; SORU O DENLİ BİR ÇEPER VAR MI?’

Bütçesine nazaran mesken bulamayanlar daha uzak semtlere taşınmak zorunda kalıyor. Bu kentin, Ankara’nın kimliği için ne söylüyor sizce?

Gelirlere nazaran semt ve konut seçme yeni değil. 1970’lerin sonu 80’lerin başında Batıkent misal bir noktaydı. Yani Ankara’da görece daha alt orta gelir kümesinin gittiği bir yerdi. Lakin son devirde oradaki konut standartlarının yükselmesi, metro üzere ulaşım alternatiflerinin ortaya çıkmasıyla Batıkent orta gelir kümesine hitap eden bir yere dönüştü, fiyatlar da arttı. Bunun dışında bir dış çeperde yer alan yer Eryaman’dı. Eryaman bir devir daha ucuz olduğu için öğrencilerin ve alt gelirler kümesinin gittiği bir yerdi. Gelirle kente erişilebilirlik ortasında bir orantı var. Gelir düştükçe daha uzak aralardan kente geliyorsunuz. Bu kaçınılmaz. Örneğin kimi bölgelerle var, Sincan bunlardan biri. Örneğin Dikmen I. Etap’ta hak sahibi olanlar, buradaki meskenlerini satıp, Sincan’da hem kendileri hem de evlenecek olan çocuklarına mesken alıyordu. Dikmen dönüştüğünde bilhassa vadi bölgesinde pek çok hak sahibi meskenlerini satıp Sincan’a gitti. Münasebetiyle kentin daha zayıf kümelerinin kentin çeperine gitmesi kaçınılmaz.

‘ARTIK ÇEPER DEDİĞİMİZ SİNCAN BATIKENT MAMAK’IN TEKRAR ÜRETİLMESİNDE SORUN VAR’

Çeperleşmenin bir istikameti de her kesitin kendi çeperinin olmasıydı. Örneğin Sincan muhafazakârlıkla özdeşleşmiş, Eryaman daha çağdaş orta alt gelir kümesinin yeri olmuştu. Mamak daha karışık bir yapıya sahipti geçmişte. Fakat geldiğimiz noktada çeperleşmenin de tıkanması üzere bir meseleyle karşı karşıyayız. Zira çeperi üretmekte de maliyeti, arsa üretimi başta olmak üzere daha evvel olmayan sonluluklar ortaya çıkıyor. Ankara’da merkezde tutunamayanların gidebileceği bir çeper giderek daralıyor. Alt kümeleri açısından dertli bir gelecek bekliyor Ankara’yı.

‘GECEKONDU MODELİ TAHLİL OLMAKTAKTAN ÇIKTI’

Bu durumda ne olacak o vakit?

Daha evvel söylediğimi yineleyeyim piyasalar üç halde düzenlenir: biri, piyasalar düzenler. İkincisi devlet müdahalesi. Ne yazık ki devlet müdahalesi artık bir TOKİ formu oldu ve alt gelir kümelerine hitap etmekten uzak farklı bir rant düzeneği olarak çalışmaya başladı. Son olarak toplum bunu kendi çözer. Geçmişte bunu gecekondu ile çözdü. Çeperin tükenişi üzere gecekondu üzere modeller de tükendi. Bu durumda kentin içindeki çaresizlerin farklı düzenekler geliştirmesi karşımıza çıkıyor. Birincisi, vakit zaman hudutlu da olsa işgal hareketleri görebiliriz, gelişmiş ülkelerde olduğu üzere. Kullanılmayan konut ve yapıları işgal edilmesinden kelam ediyorum. İkincisi, daha evvel öğrencilerin ve gençler ortasında ağır gördüğümüz mesken paylaşma daha da yaygın hale gelecektir. Şimdi öğrenciyken birlikte konuta çıkan beşerler çalışma hayatında da birlikte yaşamaya devam ediyor. Kira ve masrafları birlikte sırtlanıyorlar. Böylelikle kentten uzaklaşmadan, daha evvel yaşadıkları semtte kalarak alternatif üretiyorlar. Bunun makûs bir türevi kuşkusu aile yanında kalmaya devam etme çaresizliği daha da genişleyebilir. Geniş aile modelinin hortlaması manasına gelen bir durumdan kelam ediyorum. Daha berbatı de var elbette…

‘ANKARA’DA KARA DELİKLER VE EVSİZLİK ORANLARINDA ARTIŞ OLUŞABİLİR’

Bu alternatiflerin dışında bilhassa Batı’da gördüğümüz evsizler denilen kümenin oluşma ihtimali var mı?

Katiyen var. Bunun da ortaya çıkış hal var. Aslında giderek yaygınlaşan bir durum evsizlik lakin bir kriz biçimine dönüşmediği için gereğince dikkat çekmiyor. İstanbul’da Derin Yoksulluk Ağı üzere oluşumlar kentin merkez ve çeperinde görünmez hale gelen ve derin mahrumluk yaşayan bu bölümlere ulaşmaya çalışıyorlar. Ben buna kentin kara delikleri dedim. Bu karadeliklerin bir kısmı kentin dönüşüme bahis olan geçiş bölgelerinde, küçük ceplerde ve metruk binalarda mevzileniyor. Oralarda sessizce hayatta kalmanın en ilkel biçimlerini kabul etmeye zorlanıyor. Bundan daha berbatı kuşkusuz mutlak evsizlik. Sığınacak metruk da olsa yer bulamayanlar, tümüyle yersiz yurtsuz biçimde kent içinde bedensel karadeliklere dönüşüyorlar. İstanbul bunu en fazla gördüğümüz yer lakin öbür büyük kentler de geriden geliyor. Parklar, yol kenarları, geceleri boşalan merkez bölgeleri bu vücutların sığındığı saatlik ceplere dönüşüyor. Önümüzdeki devirde daha yüksek görünürlük kazanacak bir hayat biçiminden kelam ediyoruz. Biz fazla alışkın değiliz, parklarda sokaklarda yaşayan uyuyan beşerler görmeye, İstanbul ve Ankara’da kısmen görüyoruz. Bu durum yaygınlaşabilir, parkların kamusal alanların orta sınıfı rahatsız etme kıymetine da olsa belirli vakitlerde bu kesitler tarafından zarurî işgalinden kelam ediyorum. Çeper modelinin aksine burada karadeliklerin merkezlerde oluşumu kelam konusu olan! Karadelikler dememin bir nedeni ise bu tıp bir ömür biçiminin içine düşeni de çok uzun sürmeyecek bir gelecekte yok etmesidir! Evsizlik, sürdürülebilirliği olan bir ömür biçimi değil ve birinci hedeflediği yer evsiz vücuttur.

Kısaca piyasa karşında konut sıkıntısının tahlili yüzünü topluma ve sorun sahiplerine dönmüş kamusal müdahale gerektiriyor.

Tarık Şengül Kimdir?

ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu İdaresi Kısmı öğretim üyesi ve Kentsel Siyaset Planması Anabilim Kolu Lideri Prof. Dr. Tarık Şengül, “Hegemonya ve Kent Yeri: Ankara Örneği” başlıklı tezle, İngiltere’nin Kent Üniversitesi, Kentsel Çalışmalar Ünitesi’nden doktorasını tamamlamıştır. Akademik hayatı dışında üstlendiği vazifeler ortasında, Diyarbakır Kenti Nazım Plan çalışmasının koordinatörlüğü (2004-2006) ve TMMOB Kent Plancıları Odası Genel Başkanlığı (2008-2010) vardır. Şengül’ün Kentsel Çelişki ve Siyaset Kitabı birçok üniversitede kentleşme alanında ders kitabı olarak okutulmaktadır.

Gazete Duvar