İZMİR – Bir iktidar aracı olarak insanlık tarihi boyunca kararını sürdüren şiddet, toplumsal hayatta her alanda karşımıza çıkıyor. Birisinin başkasına bağırması, onu ömür alanından kovması, ‘öteki’ne yapılan kelamlı ya da fizikî baskıların her biri şiddeti içeriyor. Lakin bu söyleşimizin konusu savaş ve katliamların beşerde bıraktığı yaralanma izleri.

Pekala, geçmişte beşerler şiddeti nasıl algılıyordu? Bu kadim sorun yaşadığımız dünyada daima var mıydı? Şiddet olgusunun tarih öncesindeki delilleri üzerine konuştuğumuz Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Kısmı Lideri Prof. Dr. Yılmaz Selim Erdal, uzun müddettir insan kalıntıları üzerine yaptığı çalışmalardan yola çıkarak elde ettiği dataları paylaştı.

‘CANLILARDA ŞİDDET BEKLENENDEN DAHA FAZLA’

Öncelikle şiddetin tarifiyle başlayalım…

Şiddet, diğer bir bireye, kümeye, insanın kendisine ya da öteki canlıya uygulanan baskılardır. Ruhsal baskıların beşerde nasıl iz bıraktığını direkt fizikî olarak göremiyoruz. Bizim burada bahsedeceğimiz şiddet yüklü olarak fizikî şiddet olacak.

Şiddetin kökeni konusunda çok derin tartışmalar var. Natürel bu tartışmalar yalnızca insan yahut beşere ait kalıntılar üzerinden yapılmıyor. Tıpkı vakitte etoloji dediğimiz hayvan davranışları üzerinden yapılan çalışmalarla sürdürülüyor. Bu çalışmaların sonucunda bize en yakın olan primatlardan, başka canlılara kadar birçok canlı kümesinde, kümenin içinde kendi üyelerine uyguladığı şiddetin var olduğu gösterildi. Buradan yola çıkarak da canlılarda şiddetin beklenenden daha fazla olduğu anlaşıldı.

‘12 BİN YILDAN ESKİ OLAN İNSAN KALINTILARI TÜRKİYE’DE DE AZ’

İnsanın beşere uyguladığı şiddetin en eski izlerine dair neler söyleyebilirsiniz?

İnsanların uzak geçmişinde yer alan ataları hareketli, göçer topluluklar olduğundan ölülerini gömdüklerine ait bir iz yok. Bu nedenle doğal yollarla fosilleşen ve araştırmalarda ele geçen fosillerin sayısı son derece sonlu. Bunların değerli bir kısmı da bilhassa daha iyi korunan, daha iyi fosilleşmiş olanlar, kafatası ve çene kemiklerinden oluşuyor. Şiddete maruz kalmış ya da kafatasında şiddetin izlerinin gözlendiği örnek sayısı da epeyce hudutlu. Az sayıda örnek üzerinden şiddetin varlığını söylemek ve emniyetli bir biçimde frekans verebilmek imkansız üzere. Yani elimizdeki az sayıda fosilden yola çıkarak 2.5-3 milyon yıllık insanlık tarihinde şiddet davranışını her tarafıyla açıklamak sıkıntı.

Bununla birlikte başka insan tipleriyle kıyaslandığında Neandertallerdeki yaralanmaların ağır olmasından yola çıkarak onların, Homo Sapiensler tarafından şiddete maruz bırakıldıkları ve yok edildiklerine dair yorumlar var. Bu görüş Homo Sapiens merkezli bir yaklaşımın yansıması üzeredir. Neandertallerdeki yaralanmaların kazalardan mı yoksa arbedelerden mı kaynaklandığı, yaralanmaların şiddetle ilgisi ve sıklığı bugünkü bilgilerle belirsizliğini koruyor.

12 bin yıldan daha eski olan insan kalıntıları dünyada olduğu üzere Türkiye’de de az. Pınarbaşı’ndan dört iskelet ve Antalya’daki Beldibi ve Belbaşı mağaralarından ele geçen birkaç kemik kesimi dışında Mezolitik/Epipaleolitik insanları hakkında pek bir şey bilmiyoruz. Arbedeye dayalı yaralanmaların olup olmadığına ait toplum seviyesinde şiddetin izlerini araştırabileceğimiz kâfi sayıdaki örnekler, ölülerin yerleşimle bağlantılı alanlara gömüldüğü avcı-toplayıcı ve sonraları besin üretimine geçen yerleşik toplumlarla birlikte ortaya çıkıyor.

‘ARKEOLOJİK MANADA DELILLER SİLAHLARLA BAĞLANTILI’

Pekala, şiddete dair arkeolojik bilgiler neler olabilir?

Arkeoloji, gereç kültürden yola çıkarak geçmişi aydınlatmaya çalışıyor. Arkeologların elinde epeyce fazla gereç kültür kalıntıları bulunuyor. Bunlar ortasında silahlar, surlar, hendekler, insansız bölgelerin varlığı, büyük yangın katmanları üzere bilgiler arbede, savaş üzere durumların mevcudiyetini tartışmada en sık kullanılan bilgi alanları. Silahların mevcudiyetinden yola çıkarak şiddetin de bu popülasyonlarda yaygın olduğunu düşünebiliriz. Natürel ok uçları üzere arkeolojik objeler de hengamede olduğu üzere avlanmada da kullanılmış olabilir. Yani İsviçre çakısı üzere çok hedefli aletlerin hangi gayeyle kullanıldığını belirlemek biraz sıkıntı. Münasebetiyle yerleşik yaşama geçene kadar arkeolojik manada ispatlar daha çok silahlarla irtibatlı. Lakin silahların sıklığı, gerilimin artışına ait ipucu oluşturmakla birlikte, bunların şiddet hedefli kullanıldığının ispatlarını silahlardan edinmek imkanlı değil. Arkeolojik bilgiler şiddet ve bunun oluş biçimi hakkında yalnızca dolaylı bilgiler sağlar.

Yerleşik yaşama geçişle birlikte arkeolojide şiddetin mevcudiyetini tartışacak bilgiler epeyce artış gösteriyor. Silahlardaki teknolojinin gelişimi ya da sayılarındaki artış şiddetin olabileceğine ait ipuçları sağlıyor. Tekrar arkeolojik deliller ortasında bu devirde oval biçimli sapan taşları var. Bilhassa Geç Neolitik’te Anadolu’da sapan taşlarının çok yaygın olması, gerilimin var olduğuna ve bunun da şiddetle çözümlendiğine ait ipuçları olarak bedellendiriliyor. Bir yerleşimin bilhassa yangın üzere nedenlerle terk edilmesi, ardında şiddetin olduğunu gösteriyor. Surların inşasının da çoklukla dışarıdan gelen tehditlerle münasebeti bilinir. Bunları en temel deliller olarak sayabiliriz. Fakat arkeolojik yani dolaylı bilgilerle bunları çözmek mümkün değil. Şiddeti anlamak istiyorsak öncelikle şiddete maruz kalan ya da şiddeti uygulayan bireylere direkt yönelmemiz gerekiyor.

‘ŞİDDETİN İZLERİNİ GÖSTEREN EN DEĞERLI DELIL İSKELET KALINTILARI’

.

Yani şiddetin direkt ispatlarını veren insanın kendisine…

Evet, şiddetin izlerini direkt gösteren delillerden bir başkasını, tahminen de en değerlisini iskelet kalıntıları oluşturuyor. Zira şiddeti yaratan ve ona maruz kalan özne insan. Hasebiyle biz şiddeti uygulayan ya da maruz kalan vücudu detaylı olarak tahlil edersek şiddetin daha direkt delillerini bulabiliriz. Bunların en değerlileri kemiklerdeki yara izleridir.

Yaraların biçimi, iyileşme durumu, topluluktaki sıklığı, iskeletteki dağılımı üzere birçok açıdan ayrıntılı bir halde tahlili; bize onlara neden olan durumlar hakkında değerli ve direkt bilgiler sağlar. Güzelleşmemiş yara izleri, şiddetin izlerini gösteren bulgulardan birisi. Bu cins yaralanmaların kıymetli bir kısmı arbede, savaş ve katliam üzere durumlarla ilgilidir. Kaza sonucu ölen insan sayısı çok fazla değildir. Ömür biçimine nazaran daha az sıklıkta ve yara rastgeledir. Bu yaralar, vefat esnasında kalan vakit dilimini gösterir. Güzelleşmemiş yaraların sıklığı, biçimi ve dağılımı şiddetin oluş biçimi hakkında değerli bilgi kaynağıdır.

Natürel her şiddet ya da kaza sonucu oluşan yara vefatla sonuçlanmaz, iyileşir. Savaşa girersiniz, kolunuz bacağınız kesilir fakat hayatta kalırsınız. İşte o vakit iyileşmiş yaranız vardır. Fakat şayet yaranın silahlardan kaynaklandığının açık emareleri yoksa neden kaynaklandığını söyleyemeyiz. Lakin bir balta kesisi izi varsa, bunu şiddetin göstergesi olarak düşünebiliriz. Ya da mevtle sonuçlanmış baştaki bir kesi izini şiddetin bir kesimi olarak tanımlayabiliriz.

Yaralanmaların toplumdaki sıklığı da değerli. Kaza ile olan yaralanmalar çoklukla düşük sıklıkta ve iskelet üzerinde spesifik izler bırakır. Fakat sıklık yüksekse, şiddete dair değerli bir gösterge olabilir. Yaralanmaların birey üzerindeki dağılımı yaralanmalara neden olan şiddetin biçimi hakkında bilgi verir. Örneğin iskelette sol tarafta karşılaşılan yaralar, sağ eli baskın olan bireylerle yüz yüze, göğüs göğüse uğraş ettiklerinin delili olarak kullanılır. Hakikaten kılıç, sopa, topuz, asa başı üzere silahların kullanıldığı savaşlarda yer alan bireylerde sol taraftaki yaralar her vakit sağ taraftakinden daha fazladır. Ok ve çift elle tutulan silahların izleri ise daha rastgele üzeredir. Yani biz arkeolojik datalarla birlikte iskeleti hakikat bir formda okursak, yaralanmaların ne kadarının şiddetten kaynaklandığını yüksek bir doğrulukla saptayabiliriz.

‘YARALANMALARIN TEDAVİSİ ŞİDDETİN BİR PARÇASI’

.

Mezarlarda yaptığınız incelemelerde karşılaştığınız şiddetin ya da iyileştirme gayretlerinin izlerinden bahseder misiniz? Yaralanmaların tedavisini de şiddetin bir modülü olarak düşünebilir miyiz?

Bilhassa yaralanmaların çok ağır olduğu toplumlarda birebir vakitte tedavi etmeye çabaladıklarını biliyoruz. Bu uğraşları, şiddetin yaygın olduğu toplumlarda daha fazla görüyoruz. Örneğin İkiztepe’de 700 iskelet inceledik. Erkeklerin yüzde 43’ünde yaralanmalar var. Ve yara izleri İkiztepe’den ele geçen silahlarla büsbütün örtüşüyor. Yani mızrakları, yara izine oturttuğunuzda tam denk geliyor. Yara izine sahip olanlardan 17’si aldığı silah darbeleriyle ölmüş. Lakin, aldığı darbelerden sonra iyileşenler epey yüksek sıklıkta.

Yaralılar ortasında 5 bireyde ‘trepanasyon’, ismi verilen cerrahi müdahalelerin izleri mevcut. Trepenasyon, yaşayan şahıslara uygulanır, beyefendisine ve beyin zarına ziyan vermeksizin kafatasından yuvarlak, kare, üçgen ya da oval bir kesim çıkartılır. Kafatası delinir. İkiztepe’de dört şahıstaki cerrahi müdahale, kafatasından alınan yaralanmalarla alakalı. Yani bu bireylerde yaranın etrafı kesilerek müdahale edilmeye, bireyler yaşatılmaya çalışılmış. Bu da bize İkiztepe’deki yaralanmaların hem savaştan kaynaklandığını hem de bu şiddetin sonucundaki birtakım yaralanmaların iyileştirilmeye çalışıldığını gösteriyor. Münasebetiyle her vakit şiddetle bağlantılı olmasa da yaralanmaların tedavisini de şiddetin bir kesimi olarak düşünebiliriz.

‘YERLEŞİK AVCI-TOPLAYICILARDA DAHA FAZLA YARA İZİ VAR’

Erken insan topluluklarında şiddetin arttığı ya da azaldığı periyotlar var mı? Mesela tarıma geçişle bir arada şiddet artmış mıdır?

Yerleşik ömür, tarım, özel mülkiyet, artı eser üzere kavramlarla birleştirilerek tarım toplumlarında şiddetin arttığını öneren araştırmacılar var. Bununla birlikte, Anadolu üzerine yaptığım araştırmalarda tarıma geçişle bir arada şiddetin arttığını gösteren datalara ulaşamadım. Hatta beşerler daha çok tarım ve tahıl eserlerine ağırlaşmak zorunda kaldığından arbedelerden kaynaklı yaralanmalar azalırken, kazalardan kaynaklanan yaralanmaların arttığı görünüyor. Hasebiyle yerleşik avcı-toplayıcılarda, tarımcılara oranla daha fazla yara izleri var.

Bunlardan ne kadarının kazalardan, ne kadarının küme içi ve kümeler ortası hengame ya da savaşlarla alakalı şiddete, ne kadarının ise merasimlerden kaynaklandığını belirlemek de imkanlı değil. Lakin bilinen o ki, Erken Neolitik topluluklarında yaralar var ve bunların birden fazla iyileşmiş. Mevtle sonuçlanan az sayıda yara izleri var. Kırık parmaklar ve kaburgalar, kafatasındaki depresyon yaraları en yaygın olanları…

Şu ana kadar yaptığım müşahedelere nazaran, Kalkolitik Dönem’in sonlarında Anadolu’da merkezi otorite teşkil edilene kadar organize olmuş bir şiddetin, yani savaş ve katliamın izleri yok. Şeflik sistemi ortaya çıkıp bir yönetici sınıfı ve dikey bir hiyerarşinin, yani sınıflı toplumların ortaya çıkışıyla gerilim ve münasebetiyle şiddet artıyor. Üretim-dağıtım-tüketim münasebetlerinin birileri tarafından denetim edilmesi, bu üretimde etkin olanların gereğince hisse alamaması da gerilime neden oluyor. Güçlü zayıfladığı vakit, otorite bozulmaya başladığında, toplum içerisinde biriken şiddet, savaş ve arbedeler formunda tezahür ediyor.

‘ÖLÜLER AÇIKTA BIRAKILARAK KURDA-KUŞA YEM EDİLİYOR’

Kalkolitik Dönem’le birlikte organize bir şiddetten bahsettiniz. Pekala, bu periyotta şiddet ile iktidarın varlığı ortasındaki alakası nasıl?

Metalurji, uzak uzaklıklı göçler, sınıflı toplumlar, savunma sistemleri, savaşlar, ticaret, siyasal hudutlar, etnik kümeler üzere günümüzde tartışılan birçok olgu Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı’nda köken almış üzeredir. Bu periyotta İkiztepe, Arslantepe, Bademağacı, Karataş, Demircihöyük, Titriş Höyük, Laodikeia, Küllüoba üzere birçok yerleşmede savaş ve katliam üzere organize şiddetin izleri mevcut. Yaralanmaların çok ağır ve bu yaraların birçoklarının silahla bağlı olması, toplu mezarlar, birtakım iskeletlerde hayvanların ısırık izlerinin olması, birçok yerleşmede karşımıza çıkan bir savunma sistemlerinin bulunması, büyük yangınlar ve yerleşmelerin terk edilmesi organize şiddetin belli bir vakit diliminde karşılaştıkları bir durum olduğunu gösteriyor.

Örneğin Arslantepe’de merkezi otorite oluşturulmuş, saray ve tapınaklar etrafında kümelenmişti. Toplumun içerisinde de yöneticiler ve halkın bariz bir biçimde ayrıldığı sınıflı bir toplum yapısı kelam konusu. Arkeolojik datalar sınıflı toplumun açık izlerine sahip. Arslantepe’de merkezi otoritenin zayıflamasıyla birlikte şiddetin arttığını, organize olduğunun delilleri var. Bilhassa Geç Kalkolitik’in sonu, Erken Tunç Çağı’nın başlarında (M.Ö. 3200-3000) bu yerleşmede çok önemli şeyler yaşanıyor. Ekonomik sistemin çöküşü halk ortasında önemli bir gerginlik yaratıyor ve saray yıkılıyor, çok sayıda insan çocuk, bayan, erkek öldürülüyor, Mezopotamya tesirli topluluklar yerlerini, Güney Kafkasya tesirli pastoral kümelere terk ediyor ya da onlarla birlikte yaşıyor. Ölüler açıkta bırakılarak kurda-kuşa yem ediliyor. Merkezi otorite, yıkılan saray, açıkta bırakılan ölüler ve bunların üzerine inşa edilen küçük kulübeler iktidarın el değiştirmesinin delillerini sağlıyor.

‘SURİYE’DE 10 MİLYON İNSAN YERİNDEN OLDU’

Günümüz ile eski toplumlarda karşılaşılan şiddet ortasında ne üzere bir fark var?

Günümüzde şiddet hem ölçeğini artırdı hem de global boyut kazandı. Günümüzde, birbirleriyle hiçbir alakası ya da çıkar çatışması olmayan bireyler, önderlerin belirlediği çıkar çatışmasıyla ortaya çıkan bir sorunun ya da bir eserin kesimi haline geliyorlar. Ya da o şiddetin içerisinde bir halde yer alıyorlar. Vatandaşlık ya da hukukla daha evvel birbirleriyle kültürel bağlarla bağlanan bireyler, sorunun bir kesimi olmasalar bile savaşın yahut şiddetin bir modülü haline dönüşmek zorunda kalıyor.

Kaldı ki geçmişteki savaşların ölümlere ve yaralanmalara tesiri de çok büyük değildi. Nüfus büyük olmadığı üzere uzak aralıklı ilgiler de görece hudutlu idi. Göğüs göğüse çarpışma gerekmiyor artık. Uzaktan ateşlenen çeşitli nitelikli silahlar yüz yüze gelmeden, tanımadığınız büyük kitleleri öldürüyor. Bazen global ölçek kazanan savaşlar, çok büyük kitleleri direkt ya da dolaylı olarak etkiliyor. Suriye’de yaklaşık 10 milyon insan yerinden oldu, 4 milyonu aşkın insan Türkiye’ye geldi, yaklaşık 1 milyon insanın Avrupa’ya gittiği belirtiliyor. Savaşın biçimi farklı olsa da tesiri daha da büyük ve o savaşa dahil olmayan bireyleri de topyekun etkiliyor.

‘TÜRKİYE SURİYE’DE NE İÇİN VAR?’

Pekala, sizce tarihten günümüze organize şiddetin en kıymetli nedenleri neler?

Şu anda ABD neden Suriye’ye ya da Irak’a giriyor? Kaynakları denetim altına almak ya da orada hegemonyasını kurup Ortadoğu’yu dizayn etmek için. Türkiye neden Libya’da bulunuyor? Zira Akdeniz’deki hegemonyasını kurmak ve kendi haklarını müdafaa dileği. Münasebetiyle buradaki temel mantık sıraladığımız ve sayılarını artıracağımız nedenler. Bunlar vakit içerisinde değişip, dönüşebilir. Kaynakların, bölgenin denetim altına alınması, global üretim-tüketim bağlantılarının, metanın denetim altına alınması uğraşları organize şiddetin en kıymetli nedenleri olarak görünüyor. Günümüzde sorsanız ‘Biz savaşçı bir toplum değiliz, saldırgan değiliz, kendi ülkemizi koruyoruz’ savı öne sürülür. Pekala, komşu ülke toprağında ne için varsın? Bunu açıklayabilir misiniz?

‘HERKES KENDİ ÖTEKİSİNİN UĞRADIĞI ŞİDDETİ NORMALLEŞTİRİYOR’

Son olarak, tarih boyunca şiddetin yasallaştırılması konusunda neler söylemek istersiniz?

“Ne olduğu değerli değil, bunları nasıl yorumladığın önemli” kelamı üzerinden değerlendirirsek, aslında insanlığın yaşadıklarını nasıl algıladığıyla ilgilidir. Türkiye’de, son 50 yıl içerisinde çok sayıda bayan, farklı kümelerden Alevi, Kürt, Türk, milliyetçi, sosyalist öldürüldü. Ve birçok insan ötekinin mevtini olağan addetti. Niçin olağan addetti? Zira ölenler bizim ötekimizdi!

‘George Floyd Müslüman olduğu için Beyazlar eziyet edip öldürdü’ diye reaksiyon gösteren kimi muhafazakar, gelenekçi insanlarımız, Türkiye’de bu cins durumların olmadığına inanıyor. Temelinde yapılanlar göz önüne alındığında George Floyd’un mevt biçimi hakikaten insanın içini acıtıyor. His hakikat, yapılan hiç kuşkusuz ki insanlık dışı. Lakin Türkiye’de farklı nedenlerle emsal formda katledilen bayanlar, müellifler, farklı etnik kümelerden beşerler pek göze çarpmıyor. Lakin bu insanlara yapılanlara da dünyanın öteki yerlerinden, bizim George Floyd’a bakışımızla bakılıyor!

Aslında herkes kendi ötekisinin uğradığı şiddeti normalleştirirken, oburunun ötekisinin uğradığı şiddeti ise olağandışı olarak yorumluyor, vahşet olarak kıymetlendiriyor. Ötekilerin şiddete maruz kalması ya da öldürülmesi, ister küme içi şiddetin bir kesimi, ister sevmediğin bir kişinin ölmesi, ister toplumsal manada daha büyük bir küme olsun her vakit kolay içselleştirilebilir bir yapıda. Bu niyet, aslında şiddetin yasallaştırılmış bir hali üzere de düşünebiliriz.

Gazete Duvar