Prof. Dr. Oğuz Tekin*

Gün geçmiyor ki dünyanın rastgele bir yerinden zelzele haberi gelmesin. Kuşkusuz sarsıntılar yalnızca çağdaş dünyanın yaşadığı bir sorun değil; eski çağlardaki devletlerin, kentlerin, toplumların karşılaştığı en büyük doğal felaketlerden biri, tahminen de başlıcasıydı. Bu yazıda, Anadolu’da meydana gelen iki sarsıntıdan kelam edeceğiz. Dilerseniz birinci olarak Batı Anadolu’daki bir zelzelesi ele alalım. Merkez üssünün Manisa ve civarı olduğu lakin günümüz İzmir ili hudutları içindeki yerleşmeleri de etkilediği anlaşılan zelzele, M.S. 1. yüzyıl başlarında yani tam da Roma İmparatoru Tiberius’un iktidarda olduğu M.S. 17 yılında meydana gelmişti.

Roma İmparatoru Tiberius vaktinde basılmış bronz sikke. Ön yüzünde ‘Asya kentleri onarıldı’ yazısı yer alıyor.

Zelzeleye ait bilgiler pek çok Antik Çağ müellifinin yapıtıyla günümüze ulaşmıştır. Örneğin, bu müelliflerden Tacitus, sarsıntıda, ortalarında Sardes (Sart), Magnesia (Manisa) ve Philadelphia’nın (Alaşehir) da bulunduğu 12 kentin yıkıldığını yazmaktadır. Antik Çağ muharrirlerinin verdiği bilgilerin dışında Batı Anadolu sarsıntısına ait ikinci bir ispat da, İtalya’da Napoli yakınında yer alan Puteoli’deki arkeolojik hafriyatta bulunan bir heykel düsturudur; Roma İmparatoru Tiberius’un heykelini taşıdığı anlaşılan bu düstur, zelzeleye ait çok değerli bir kaynağımızdır. Heykelin kendisi ise ne yazık ki günümüze ulaşmamıştır. Düsturda 14 bayan figürü tasvir edilmiş olup her bir figürün altında sarsıntıda yıkılan Batı Anadolu kentlerinin ismi yazılıdır. Yani, kentler bu figürlerle kişileştirilerek temsili olarak tasvir edilmiştir. Antik Çağ’da kentler, feminen bir usulde simgeleştirilirdi. Tacitus bize 12 kentin ismini vermişti; halbuki burada bayan figürleriyle temsil edilen 14 kent vardır. Tacitus’ta bahsedilmeyen 2 kent, Ephesos (Selçuk) ve Kibyra’dır (Gölhisar’ın güneyi).

KAÇ YERLEŞİM ZİYAN GÖRDÜ?

Bir görüşe nazaran bu kentler olasılıkla M.S. 17 sarsıntısından daha sonra meydana gelen ikinci bir dalgada ziyan görmüşlerdi; bu nedenle Tacitus’un anlatımında yer almamış lakin heykel kuralında yer verilmişti. Ayrıyeten, Tacitus’un M.S. 17 zelzelesinden bir asır sonra yaşadığı ve yazdığı göz önüne alınırsa, kimi kentlerin isimlerini saymamış olması olağandır. Diğer Antik Çağ muharrirlerinin yapıtlarına bakıldığında da zelzeleden ziyan gören kentlerin ya da yerleşimlerin sayısının aslında bir düzine ile hudutlu kalmadığı, 25’e kadar çıktığı görülmektedir. Bu nedenle M.S. 17 zelzelesinin günümüz Manisa yahut İzmir vilayetlerinin tümünü kapsayan daha geniş bir coğrafyayı etkilediği açıktır.

“…Aynı yıl Asya’daki 12 değerli kent bir sarsıntıyla yerle bir oldu; gece meydana gelen ve bu nedenle sezilemeyen zelzele çok hasara neden oldu. Bu cins afetlerde alışılagelen dermanlardan biri olan çarçabuk açık alana kaçmak bile yarar etmemişti; sağa sola kaçışanlar derin oyuklarca yutulmuştu. Söylendiğine nazaran koca dağlar dümdüz olmuş, ovalar kabarıp yükselmiş, yıkıntılar ortasından alevler fışkırmıştı. Sarsıntı en fazla Sardeslileri etkilediğinden, en çok şefkati onlar gördü; imparator 10 milyon sestertius (sikke) vaat etti; ayrıyeten ulusal ve imparatorluk hazinesine vermek zorunda oldukları vergiden beş yıl için muaf tuttu. Sipylos Dağı yamacındaki Magnesialılar (Manisa) gördükleri hasar ve aldıkları bağış açısından ikinci sıradadırlar… Durumu yerinde tespit etmek ve yardımı organize etmek üzere bir senato memuru gönderilmesine karar verildi.” (Tacitus, Annales, II, 47.)

‘ASYA KENTLERİ’NİN TAMİRİ

Batı Anadolu sarsıntısına ait üçüncü bir delil ise bugün koleksiyonlarda az sayıda örneği bulunan bir sikkede yer almaktadır. İmparator Tiberius ismine Roma’da basılan bir sikke emisyonunun ön yüzünde CIVITATIBVS ASIAE RESTITVTIS yazısı ile resmi nitelikli bir sandalyede oturan İmparator Tiberius yer alır. Tahminen de Puteoli’deki esasın üzerindeki heykel ile sikke üzerindeki tasvir birbirine benziyordu. Öteki bir deyişle, kural üzerinde de oturan bir Tiberius heykeli bulunuyordu. Sikke üzerindeki yazının manası ise şudur: “ASYA KENTLERİ ONARILDI.” Buradaki ASYA sözcüğü Küçük Asya’yı yani Anadolu’yu tabir eder. Aslında, sikke tasviri ve yazısı, imparatorun yaptığı güzel bir işi duyurarak sempati toplamak istemesi nedeniyle bir propaganda ögesi da taşımaktadır. Antik Çağ muharrirlerinin verdiği bilgiye nazaran, İmparator Tiberius, sarsıntıdan ziyan gören kentleri belirli bir mühlet vergiden muaf tutmuş, kendi servetinden mali bağışta bulunmuş ve kentlerin yine imarına büyük katkı sağlamıştır.

Bizans İmparatoru Mauricius vaktinde Antakya’da Theoupolis (Tanrının Kenti) ismiyle basılmış bakır sikke.

Sarsıntıyla yerle bir olan öbür bir kent günümüzde Hatay vilayet sonları içindeki Antiokheia (Antakya) antik kentiydi. 29 Kasım 528 tarihinde meydana gelen zelzele etraf kentlerde de hissedilmişti. Bu periyotta, Bizans tahtında İmparator I. Justinianus vardı ve Antakya o devirde Bizans’ın egemenliği altındaydı. Justinianus devrinde yaşamış olan Malalas, Antakya zelzelesini detaylı bir biçimde anlatmaktadır. Malalas’a nazaran zelzele ilahın bir gazabıdır; zelzelede pek çok yapının yıkıldığını ve 5 bine yakın kişinin hayatını kaybettiğini anlatır. Müellif, İmparator Justinianus’un zelzelede ziyan gören Antakya ve etraf kentleri üç yıl vergiden muaf tuttuğunu da bildirmektedir. İmparator ayrıyeten bu kentlere para yardımında da bulunmuştur.

“…Bu devirde Antakya, altıncı defa Tanrı’nın gazabına uğrayarak bir afetle karşı karşıya kaldı. Sarsıntı bir saat sürdü ve bu esnada vahim bir uğultu duyuldu; o denli ki evvelki zelzelede yıkıldıktan sonra yine inşa edilen binaların yanı sıra surlar ve kimi kiliseler de yıkıldı. Öteki kentler bu olayı duyduklarında ağıt yakarak dua ettiler. Sarsıntıda 5 bine yakın insan öldü. Kurtulanlar öteki kentlere göç ettiler; bir kısmı ise dağlarda yaşamaya devam etti… İmparatorluk başşehri Konstantinopolis’te de dua merasimleri düzenlendi.” (Malalas, Khronographia, 442-43)

ANTAKYA NASIL ‘TANRININ KENTİ’ OLDU?

Malalas’ın yanı sıra, daha ileriki bir tarihte yaşayan Theophanes de sarsıntıya ait bilgi vermekte ve bir anekdotu aktarmaktadır: Buna nazaran, kış ortasında kentte mahsur kalan insanların kendilerini karlara atarak rabden merhamet dilediklerini ve bunun üzerine yaradanın dindar bir vatandaşa görünerek, ona, hayatta kalanların kapılarının üzerine “İsa bizimledir, merhamet ey İsa” diye yazmalarını buyurduğunu, bunu yaptıktan sonra rabbin, gazabını durdurduğunu söylemektedir. Theophanes’in verdiği en kıymetli bilgi ise, zelzeleden sonra kentin isminin Theoupolis’e (Tanrı’nın Kenti) olarak değiştirilmiş olduğudur. Çünkü bu bilgi, sikke datalarıyla de uyuşmaktadır. Nitekim de Antakya’da basılan evvelki bakır sikkelerde kentin ismi ANT yahut ANTIX biçiminde kısaltılmışken, bu defa THEUP halinde kısaltılmıştır. THEP, Theoupolis isminin kısaltmasıdır. Lakin, resmi bir kararla yapıldığı anlaşılan bu isim değişikliği uzun periyodik olmamış, daha sonra kent tekrar Antakya ismini kullanmaya başlamıştır ve günümüze kadar da kentin ismi değişmeden bu biçimde gelmiştir.

Eski Çağ’da zelzelelerin Tanrı’nın bir gazabı olduğuna inanılırdı. Eski Yunan uygarlığında değerli bir yeri olan Poseidon, hem deniz, hem de zelzele ilahıydı; hatta “yeryüzünü sarsan” lakabını taşıyordu! İlah, öfkesini zelzeleyle gösterebiliyordu. Tek ilahlı dinin hükümran olduğu Bizans toplumunda da zelzelelerin yaradanın gazabı olduğuna inanılıyordu. Hakikaten Theophanes’in anlattıkları ve zelzeleye maruz kalan Antakya’nın isminin “Tanrı’nın Kenti”ne çevrilmesi bize bunu göstermektedir. Ne yazık ki bu inanış –depremin doğal bir afet olduğu gerçeğinin yanında- günümüzde de birtakım toplumlarda ya da toplumların kimi kısımlarında sürdürülmekte ve yakışıksız telaffuzların ortaya çıkmasına yol açmaktadır.

* Koç Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Kısmı.

Gazete Duvar