1990’lı yılların başında, Johanesburg, Soweto’daki bir okulda alışılmışın dışında bir ses yankılanıyor. “İşte Joe Slovo’dan bir mesaj” diye başlayan marş, epeyce klasik formda söyleniyor. “Kill the Boer” yani “Boer’i Öldür” sözlerinden sonra iştirakçiler silah sesleriyle marşı okuyan bireye karşılık veriyor. Boer tarihî olarak Hollanda’dan gelen kolonicilere verilen isim ve bu müzikte da Apartheid nizamının destekçilerini temsil ediyor. Kill the Boer müziği bugün hâlâ Güney Afrika’da bir tartışma konusu. Bazılarına nazaran tüm beyazları, bazılarına nazaran ise yalnızca Apartheid destekçilerini temsil ediyor. O denli ya da bu türlü biz bu versiyonda ismi geçen Joe Slovo’dan kelama başlayacak olursak kendimizi geçmişin farklı bir noktasında bulacağız.
Yıllarını sürgünde geçiren Slovo, Güney Afrika Komünist Partisi’nin (SACP) sembol isimlerinden. Silahlı gayretten, Apartheid sonrası kurulan kabinede bakanlığa kadar uzanan seyahati elbet anlatmaya paha. Ama tarihten bir sayfa koparıp motamot aktarmak bizi en iyi ihtimalle ‘vakanüvis’ yapacak, berbat ihtimalle de nostalji batağına saplayacak. O yüzden gelin biz tıpkı vakitte Slovo’nun hayatında bugünün toplumsal uğraşlarına dair ipuçlarını aramaya koyulalım.
Öykümüzün kahramanı, geride bıraktığımız yüzyılda müreffeh bir hayat umuduyla kıtaları tek istikametli biletlerle arşınlayan milyonlarca aileden birinde doğar. 1926 Litvanya’sında balıkçı bir ailede dünyaya gelmesine rağmen ömür babasını evvel Arjantin’e sürükler. Daha sonra ise baba, ailenin geri kalanını da yanına alıp Güney Afrika’ya yerleşir. Burada aile meyve satıcılığı ile geçimini sağlasa da borç batağına giren baba kendini mahpusta bulur. Anne ise çoktan ömrünü yitirmiştir.
Zorluklarla geçen yıllar Slovo’nun daha farklı bir niyetle tanışmasına imkan sağlasa da okuldaki İrlandalı öğretmen onun üzerinde büyük bir tesir bırakır. Sömürgecilik aksisi niyetle böylelikle tanışan Slovo, daha sonra çalıştığı şirketin sendikasında örgütlenir. (1940’lı yıllardan bahsettiğimiz düşünülürse, o periyot siyahların sendika üyesi olma üzere bir hakkı olmadığını da hatırlatmak gerekir. Hatta siyahların örgütlenme hakkı kazandığı periyotlarda dahi her iki kümenin [Beyazlar ile Siyah ve Asyalılar] sendikal çaba hayatı büyük ölçüde başka yürür.) Slovo, küçükken çalışma ömrüne dahil olur ve siyasi çabaya atılmaya da heveslidir. Şimdi 10’lu yaşlarının başında çocuk emekçiyken SACP’a üye olmak istediğini belirtir. Fakat partidekiler hevesi uzunluğundan büyük bu çocuğa “Daha uzun pantalonlar giymeye başlayana kadar beklemen gerektiğini düşünüyoruz” der. 16 yaşında ise, hayatının son anına kadar içinde kalacağı partisine resmen üye olur.
Slovo, çabucak SACP’nin yayınlarını çalıştığı yerde dağıtmaya başlar. Natürel o denli ayan beyan yapılabilen bir faaliyet değildir bu. İşin komik yanı, komünist yayınların en tanınan olduğu vakitlerin siyahların tuvalet gereksinimini giderdiği anlar oluşudur. Zira hiçbir beyaz yöneticinin o tuvaletlere girmeyeceğinden emin olan Slovo ve arkadaşları, komünist yayınları tertipli olarak yalnızca siyahlara ayrılmış tuvaletlere zulalar Gerçekten iki yıl boyunca bu gazetelerin varlığından hiçbir yönetici haberdar olmaz.
Yeniden de çok geçmeden, başarılı bir grevin akabinde işten atılır. Daha sonra tekrar sendikal uğraşlarından ötürü çalıştığı yerlerde Slovo’ya kapının yolu gösterilir. Hayatsa onu apayrı bir yola, orduya sürükler. İkinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde SACP tüm beyaz üyelerinin orduya yazılması gerektiği kararı alır. O devir siyahların silah taşıması mümkün olmadığı için böylesi bir ayrım vardır. Slovo da Mısır ve İtalya’da çeşitli cephelerde savaşa katılır. Döndüğünde eski bir asker olarak üniversite bursu kazandığı için hukuk okur.
SÜRGÜN YILLARI
Derken Soğuk Savaş’ın kızıştığı 1950’li yıllarda Güney Afrika’da komünist faaliyetler resmen yasaklanır. Buna rağmen Slovo yasa dışı olarak siyasi çalışmalarına devam eder. Bu mühlet içerisinde 1956’da ‘ihanet’ ile suçlanır, cezaevine atılır, derken kendini sürgünde bulur. Ömrünün tam 27 yılını sürgünde geçirecektir. Bu sayı Nelson Mandela’nın cezaevinde geçirdiği müddetle de birebir olması sebebiyle dikkat caziptir.
Natürel sürgün yılları Slovo için farklı gayret yollarını açacaktır. Ülke dışındaki Apartheid tersi harekete taraf verirken bu sefer eşi Ruth First kendisiyle tıpkı yazgısı, yani sürgünü paylaşır. Ailesi SACP’ın kurucularından olan First, militan bir parti üyesidir. First sürgün periyodunda Mozambik’te akademisyen olarak çalışırken, pek çok suikasta imza atmış Güney Afrikalı polis başkanı Craig Williamson’un kendisine gönderdiği bombalı mektubu açmasıyla birlikte 1982 yılında hayatını yitirir.
SİLAHLI UĞRAŞ
Güney Afrika’da komünist hareketin de dahil olduğu epey özgün bir örgüt ile karşı karşıyayız: Umkhonto we Sizwe (Ulusun Mızrağı) ya da kısaca MK. Slovo’nun başkanlarından olduğu bu örgüt, Afrika Ulusal Kongresi (ANC) ve SACP iştirakinde “Halkın sabrı sonsuz değildir. An gelir, her halk ömründe yalnızca iki seçenek bulur -itaat etmek ya da savaşmak. O an, bugün Güney Afrika için gelmiştir” tabirleri ile kuruluşunu ilan eder. 1960’lı yıllardan 1990’a kadar varlığını sürdüren MK, ülkede ırkçı siyasetlerin doruk noktasına ulaştığı devirde, demokratik pasif direniş yolları kapandıktan sonra ortaya çıkar. O yıllarda komünistler, Apartheid aykırısı demokratlar ve siyahlar karşılarında şu sloganı bulur: Adapt or Die (Ya ahenk sağla ya öl)!
Elbette MK’nın kurulduğu devrin tıpkı vakitte kıtadaki öbür silahlı ulusal kurtuluş hareketlerinin yükselişe geçtiği yıllara denk gelmesi de bir tesadüf değildir. Angola’da MPLA, Gine Bissau’da PAIGC, Mozambik’te FRELIMO üzere silahlı çaba tecrübeleri o yıllarda Afrika’da sıkça incelenen örneklerdir. Burada MK’nin uzunca hikayesini yazmak güç olsa da, kısaca SACP’nin ANC ile kurduğu tarihî bağlara dair bir kaç kelam edebiliriz.
ANC ve SACP’ın çok eskilere giden bağları var. Kuruluşlarından itibaren bu iki parti büyük ölçüde misal yolları yürür. Sovyetler Birliği’nin Güney Afrika’daki Apartheid problemine direkt karşı duruşu elbette tesirli olur. Burada SSCB’nin farklı ülkelerdeki ulusal kurtuluş uğraşlarına yaklaşımında farklılıklar gösterdiğini hatırlamak gerekir. Kendi etrafındaki kimi ülkelerdeki ulusal kurtuluş hareketlerine yer yer çekimser davranmasına rağmen Güney Afrika’da tam zıddı bir siyaset izler. Bu nedenle SSCB dış siyasetinde Güney Afrika örneği, sık sık İran ve Türkiye üzere örneklerle karşılaştırılmaktadır.
Artık yeri gelmişken Slovo’nun 1990 yılında Learn and Teach mecmuasına verdiği röportajdan bir kısma kulak verelim: “İnsanlarımızın büyük çoğunluğu, baskının iki tipinden eziyet çekiyor: Ekonomik sömürü ve ulusal baskı. Bu ikisini tamamiyle birbirinden ayıramazsınız. Onlar sömürülürken kendilerinin yalnızca emekçiler olarak değil, siyah personeller olarak ezildiklerini görüyorlar. Bu nedenle, biri insanların ulusal hasretlerini gerçekleştirmeye çalışan, oburu de sınıfsal hasretlerini gerçekleştirmeye çalışan iki örgütün birbirine yakınlaşması da hayli anlaşılır bir durumdur. Şu anda parti, ulusal kurtuluşun gayretin bu etabında ana fikir olduğunu kabul ediyor.”
Bu satırlar güya bizi bir halde tekrar Slovo’nun çocukluğundaki İrlandalı öğretmenine götürüyor. Artık bir an için İrlanda’da cumhuriyetçi gayretin köşe taşlarından 1916 Paskalya Ayaklanması’na gidelim. James Connolly, İngiltere’ye karşı ulusal uğraş yürüten bir marksisttir, ayaklanma sırasında da bu uğurda canından olmuştur. “İrlanda emekçi sınıfı kendisini kurtarmalıdır ve kendisini kurtarırken kendi ülkesini de özgürleştirmelidir” tabirleri ile hâlâ İrlanda’nın cumhuriyetçi soluna kan vermeye devam eden Connolly, elbet Slovo’nun öğretmenini de tesirler. Elbette İrlanda diğer, Güney Afrika apayrıdır, lakin ulusal çaba ile sosyalizmin bağlantısına dair ortada bir köprü kurmak da sıkıntı değildir. Muhtemelen o yıllarda çoktan dünyadan göçmüş olan bu kimliğini bilmediğimiz İrlandalı öğretmen, güya bir formda Slovo’nun ağzından konuşmaya devam etmiş üzere duruyor. Biraz daha abartmak istersek, Slovo’nun röportajı Connolly ile birlikte verdiğini bile söyleyebiliriz. Hayat bir tesadüfler silsilesinden ibaret de olmasa gerek.
SOSYALİZMİN GELECEĞİ
Tıpkı röportajda Slovo’ya sosyalizmin geleceğine dair sorular yöneltilir. Bilindiği üzere 1990’ların birinci yarısında bol keseden ‘eski dünyanın sonu’ tezleri ortaya atılırken, ‘sosyalizmin başarısızlığı’ da bazıları için tanınan bir mevzudur. Bugün sosyalizmin değil lakin Sovyetler Birliği’nin çöküşünden otuz yıl sonra, tıpkı tartışmaları tekrarlamak insan aklıyla ve vicdanıyla alay etmek olacaktır. Her geçen yıl, dünyanın her yerinde kat kat artan gelir eşitsizliğinin artık halı altına süpürülecek bir tarafı yok. Bahse dair Slovo’nun karşılığı da, bugün geçerliliğini hâlâ korumakta:
“Oh, insanlığın var olması için tek uygar yolun bu [sosyalizm] olduğuna dair zerre kuşkum yok. Sosyalizm, yolsuzluk nedeniyle çöktüğü o ülkelerde [Doğu Avrupa] bile çok şey başardı. İşsizliğin yokluğunu, her kişi için toplumsal teminat ve fiyatsız eğitimi sağladı. Örneğin Küba üzere fakir bir ülkeyi örnek alalım. Temel olarak ABD’nin onu yok etme teşebbüsleri nedeniyle gerçek manada bir Üçüncü Dünya ülkesi. Buna rağmen Havana’da, Washington’a oranla daha az bebek doğumda ölüyor. Bu bir Birleşmiş Milletler istatistiği. Hatta kapitalizm bile sosyalizmden etkilendi, kimi ülkelerde yürürlüğe koyulan toplumsal refah tedbirlerini örnek verebiliriz. Fakat din ismine çok daha fazla hatanın işlendiğini hatırlamak gerek. Tüm bunlar tekrar de insanları kendi dini inançlarından alıkoymadı ve ben de sosyalizme olan inancımızı kaybetmememiz gerektiğini düşünüyorum. Bence sosyalizmin işlemesi mümkündür ve son vakitteki tüm geri adımlarımıza karşın ben pek iyimser bir biçimde işleyeceğine iknayım. Ayrıyeten sosyalizmin eninde sonunda Güney Afrika’da işleyeceğine de inanıyorum. İnsanların sosyalizmin başarısızlığından bahsetmesi de çok tuhaf? Baktığınızda Güney Afrika’da başarısız olan sosyalizm değil kapitalizmdir.”
Slovo, Güney Afrika’daki toplumun her kesiti için demokrasinin nasıl olması gerektiğine dair de şunları söylüyor: “Demokrasi yalnızca her beş yılda bir genel seçimlerde oy kullanmak değildir. Gerçek manada demokratik bir toplum olmak için, demokrasinin günden güne uygulanması gerekir. Mesela, emekçilerin çalıştıkları fabrikaların idaresine direkt katılmaları elzemdir. Bayan örgütleri, gençlik örgütleri ve sendikalar üzere örgütlere gerçek bir tanınma sağlanmalı ve toplumun sivil ve lokal yapıları da dahil olmak üzere idaresine direkt katılmalılar.”
FARKLI BİR GELECEĞİN UMUDU
Apartheid devrinin sona erdirilmesi için yapılan görüşmelere katılan Slovo, daha sonra ANC tarafından Konut Bakanlığı vazifesini üstlenir. Ancak bu yılları fazla yaşayamadan 1995 yılında hayatını yitirir. Slovo’dan sonra hem SACP hem ANC otuz yıl içerisinde farklı farklı krizlerle yüzleşir. ANC’deki sol küme ayrılarak EFF’yi kurar ve ülkedeki sınıfsal ve ulusal baskı düzeneklerinin sona ermediğini öne sürerek ‘Kill The Boer’ müziğini yine söylemeye başlar.
Mağlubiyet yıllarında geçmiş sık ziyaret edilen bir adrestir, lakin nostalji ve melankoliden kaçmak her vakit sanıldığı kadar kolay değildir. Geçtiğimiz yüzyıllarda yaşamış milyarlarca insanı, yaşanmış bi o kdar olayı çekip çıkartmadan önce evvel bugünü sindirmek gerekiyor. Bizim de onca insanın hayatı ortasından bugün Joe Slovo’yu anmamızın nedeni, onun memleketi, üye olduğu parti ya da deri rengi değil. Slovo ülkesinin kodlarını çözümlerken vaktin ruhunu hayli başarılı biçimde okuyabilen bir başkandır. Bu nedenle ülkesindeki sınıfsal ve ulusal sıkıntıları ele alırken de farklı bir renge bürünmeden, kendi çizgisinden olabildiğince taviz vermeden yol alır. Etrafına mütevazi bir hayat, halkına ise daha farklı bir geleceğin umudunu bırakır.
Kaynaklar ve daha ayrıntılı bilgilerin yer aldığı adresler
https://omalley.nelsonmandela.org/omalley/index.php/site/q/03lv02424/04lv02730/05lv03005/06lv03006/07lv03096/08lv03097.htm
İlgili yazılar
https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2019/08/03/guney-afrikanin-sovenizm-ruzgarli-irkci-plajlar
https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2017/12/23/cabral-benim-siirim-kendimim
https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2019/03/02/kralin-onunde-somurgecilik-ifsasi-patrice-lumumba
https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2017/09/08/kubanin-apartheid-yikan-afrika-zaferi
Gazete Duvar
