Miguel Farias
Dinin bilişsel açıdan araştırılması, son vakitlerde rabbe inanmayan insanların zihinleri üzere yeni ve bilinmeyen bir alana dek genişledi. Sanki ateistler, inançlı insanlardan farklı biçimde mi düşünüyor? Beyinlerinin çalışma biçimiyle ilgili özel bir şey mi var? Neler bulunduğunu ortaya koymak gayesiyle, üç değerli kare üzerinde duracağım.
Bunlardan birincisi, 2003 yılından, büyük ihtimalle ‘nöro-ateizmin’ en fotojenik ânıdır. Biyolog ve ateist Richard Dawkins, dinî bir tecrübe yaşamak ümidiyle, Kanadalı nörolog Michael Persinger’ın laboratuvarına gitti. BBC’de yayınlanan ‘Horizon’ isimli programın ‘God on the Brain’ isimli kısmında, Dawkins’in başına bilim kurgu filmlerdekine emsal eski model bir kask takıldı. Bu ‘tanrı miğferi’, temporal loblara* uygulanan zayıf manyetik alanlar oluşturdu.
DAWKINS SÜRPRİZİ
Persinger, daha evvel bu çeşit bir ihtarın, görünmez birinin ya da bir şeyin varlığını algılamaktan vücut dışı tecrübeleri harekete geçirmeye kadar çok çeşitli dini olguları tetiklediğini ortaya koymuştu. Buna rağmen, Dawkins’le yapılan deney başarısız oldu. Persinger, Dawkins’in temporal lob hassasiyetinin birçok beşerde yaygın görülenden ‘çok, çok daha düşük’ olduğunu açıkladı.
Temporal lobların dini tecrübelerin merkezi olabileceği kanısı 1960’lardan beridir mevcut. Öte yandan, bu, hipotezin, bir beyin bölgesinin daha düşük hassaslığa sahip olmasına dayanan dini tecrübe eksikliğini açıklamak üzere genişletildiği birinci çalışmaydı. Bu hipotezi daha geniş bir ateist örneklemeyle test etmek heyecan verici bir mümkünlük içerse de, hâlâ yapılması gereken şeyler var.
İkinci kare, bizi 2012 yılına götürüyor. ABD ve Kanada’da bulunan laboratuvarlarca yayınlanan üç makale, analitik, mantıksal düşünme biçimini inançsızlığa bağlayan birinci delili ortaya koydu. Psikologlar, uzun vakitten beri, beynin bilgiyi, bilinçliye karşı bilinçsiz, derinlemesine niyete karşı deneyimsel, analitiğe karşı sezgisel üzere farklı yollarla işlemesi hakkında teoriler oluşturuyorlar. Bunlar, beynin belli bölgelerinde görülen aktivitelerle irtibatlıdır ve sanat da dahil olmak üzere uyarıcılar tarafından tetiklenebilir. Araştırmacılar, iştirakçilerden Rodin’in meşhur heykeli Düşünen Adam’ı düşünmelerini istediler ve daha sonra analitik kanılarını ve ilaha dair inançsızlıklarını değerlendirdiler. Heykeli görenlerin analitik düşünme vazifesinde daha iyi bir performans sergilediklerini ve imajı görmeyen insanlara kıyasla allaha daha az inandıklarını söylediklerini kaydettiler.
Birebir yıl içinde, Finlandiya’daki bir laboratuvar, bilim insanlarının bir dizi kısa öykü sunduğu ve son cümlenin ‘evrene dair bir işaret’ olup olmadığını sorarak ateistleri doğaüstü düşünmeye yönlendirmeyi denedikleri bir çalışmanın sonuçlarını yayınladı (bir şeyi ‘işaret’ olarak yorumlamak, örneğin bir şeyi ‘rastlantı’ olarak yorumlamaktan daha doğaüstü bir yaklaşımdır). Bu çalışmayı, işlevsel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) aracılığıyla beyinlerini tararken yaptılar. İştirakçiler, doğaüstü kanıyı ne kadar engellerse, beynin ‘sağ alt frontal girus’ bölgesindeki aktivite de o kadar güçlü olur. Bu bölgenin bilişsel engelleme, yani kimi fikir ve davranışlardan kaçınma yeteneğiyle irtibatlı olduğunu biliyoruz.
Birlikte ele alındığında, bu çalışmalar ateistlerin analitik ya da derinlemesine niyete daha fazla ilgi göstermiş olduğunu göstermektedir. Şayet bir rabbe inanmak sezgiselse, o vakit bu sezgi daha titiz biçimde düşünme yoluyla geçersiz kılınabilir. Bu bulgu, ateistlerin zihinlerinin inananlarınkilerden tam manasıyla farklı olduğu ihtimalini açık biçimde gündeme getirdi.
TEKRARLANAMAYAN DENEYLER
Pekala bu bulgular ne kadar sağlam? 2015 yılında, psikoloji alanında bir ‘tekrarlama krizi’ baş gösterdi. Tekrar gerçekleştirildiğinde, pek çok klasik çalışmanın sonuçlarının elde edilemediği ortaya çıktı. Din ve ateizm psikolojisi de bir istisna değildi.
Rodin’in Düşünen Adam’ı ile yapılan deney, gözden geçirilen birinci çalışma oldu. Özgününden daha büyük olan üç yeni çalışma gerçekleştirildi ve tamamı da yepyeni sonuçları tekrarlama konusunda başarısız oldu. Dahası, bir örnekte zıt bir sonuca ulaştılar: Düşünen Adam’ı düşünmek, dini inancı artırmıştı.
Yepyeni çalışmalarla ilgili olası bir sınırlama, tamamının ABD’de gerçekleştirilmiş olmasıdır. Kültür, bir ülkede, ateizmle bağlantılı analitik bilişsel stilin diğer bir yerde olmadığı kadar kararlı bir biçimde hareket etmesine neden olabilir miydi? Yepyeni Rodin çalışmasının muharriri, 13 ülkeden bireylerin yer aldığı yeni bir çalışmada buna karşılık bulmaya çalıştı. Elde ettiği sonuçlar, bilişsel analitik yaklaşımın yalnızca üç ülkede ateizmle ilişkili olduğunu teyit etti: Avustralya, Singapur ve ABD.
2017 yılında, inançsızlık ve bilişsel engelleme ortasındaki ilişkiyi daha sağlam bir yolla test etmek için bir çift kör çalışma yapıldı. Hangi alanın aydınlandığını görmek için beyin görüntüleme tekniği kullanmak yerine, bilişsel engellemeden sorumlu olan ‘sağ alt frontal girus’ bölgesini direkt uyarmak için bir beyin ikazım tekniği kullandılar. Ne var ki, iştirakçilerin yarısına düzmece bir uyarıcı verildi. Ulaşılan sonuçlar, uyarıcının işe yaradığını, iştirakçilerin bilişsel engelleme misyonunda daha iyi sonuçlar elde ettiğini ortaya koydu. Öte yandan, bunun, doğaüstü inancı azaltma konusunda hiçbir tesiri yoktu.
ATEİZMİN KARMAŞIKLIĞI
Üçüncü kare şuydu: Bir adam, kilise üzere görünen bir art planın önünde durmaktadır. Sol eli kalbinin üzerindeyken sağ eliyle kutsama işareti yapıyor üzere görünmektedir. Adam bir rahip olsa da yaradana inanan rastgele bir kilisenin mensubu değildir: O, 19’uncu yüzyılda August Comte tarafından ateistler ve agnostikler için kurulan bir kilise olan ‘Pozitivist İnsanlık Tapınağı’nın lideridir ve bu rahip istavroz değil, Pozitivist kutsama yapmaktadır.
Fotoğrafçı Aubrey Wade ile birlikte, dünya çapında 20’den fazla laboratuvarı kapsayan ve sürmekte olan ‘İnançsızlığı Anlamak’ isimli büyük bir proje için data toplarken, Brezilya’nın güneyinde bulunan bu aktif tapınağa rastladım.
İnsanlık sevgisine adanmış inançsızların oluşturduğu aktif bir kilise bulmak –başta gelen unsuru ‘başkaları için yaşamak’ idi-, ateistler ve onları dindarlardan ayıran hudut hakkındaki düşünme biçimimi alt üst etti. Ve bu durumun, bu alanda yapılan çalışmaları nasıl geliştirdiğimizle ilgili tesirleri de kelam konusu. İnançlı beşerlerle deneyler yaparken, dini imgelerden müziğe varıncaya kadar birçok ikazcıyı kullanarak laboratuvar ortamında dini bir tesir ya da kavrayışı tetikleyebiliriz. Lakin inançsızlar için bunun bir muadilini bulmak sıkıntı oldu.
Oxford Üniversitesi’nde gerçekleştirilen bir beyin görüntüleme çalışması, Meryem Ana’nın bir imajını olağan bir kadınınkiyle karşılaştırdı; fotoğrafların ikisi de tıpkı devirde yapılmıştı. Araştırmacılar, Katoliklerin elektrik şoklarına maruz kalırken Meryem Ana’ya odaklandıklarında, bunun başka bayana bakmaya kıyasla duydukları acıyı azalttığını keşfettiler. Hissedilen acıdaki bu azalma, ağrı engelleyici devreleri harekete geçirdiği bilinen bir bölge olan ‘sağ ventro-lateral prefrontal korteksin’ olaya dahil olmasıyla alakalıydı.
İnanmayanlar kelam konusu olduğunda benzeri bir tesir bulunamadı lakin seküler resmi dini olandan daha güzel bulduklarını belirttiler. Pekala ya testten geçirilen inançsızlar Pozitivist Tapınağın üyeleri olsa ve bu fotoğrafların yerine kendilerine insancıllığın ilah yahut tanrıçalarının bir resmi gösterilseydi, bu durum, dindar insanların yaşadığına misal bir halde acılarını hafifletebilir miydi?
Geleceğin bilişsel bilimi, ateizm hakkında nasıl ilerleyeceği konusunda ziyadesiyle baş yormak zorunda kalacak. Kültürel çeşitlenmeleri hesaba katan modeller geliştirmesi ve ateistlerin insanlığı yücelten ritüellerle ilgilenmesinin sonuçlarını de göz önünde bulundurması gerekecektir.
Yazının yepyenisi The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
