Işık Şahin*

Ozan Hesiodos’un anlatımına nazaran, tanrıça Mnemosyne, ‘belaları unutturmak ve dertleri dindirmek için’ Zeus ile dokuz gece buluşup, dokuz Mousa getirmiştir dünyaya. Mousa’lar sanat ve bilimin tanrıçaları, esin perileri ve beşere hayatın tadını bağışlayanlardır. Platon ise “Bazıları dokuz Mousa olduğunu söyler lakin yine sayın. İşte onuncu: Lesboslu Sappho” demiştir.

Antik devrin ve tüm vakitlerin en bilinen bayan şairi ve müzisyeni Sappho (Sapfo), milattan evvel yaklaşık 630 yılında Lesbos (Midilli) Adası’nda doğmuştur. Şair Antipatros’un ‘Lesboslu bayanların şanı’ olarak kelam ettiği Sappho destandan lirik şiire geçişi temsil eder. Roma’da, halka açık birinci park olan, Pompeii Portikosu’nda Knidos Afroditi’nin heykeli ve Byzantion’da Homeros ve Hesiodos üzere ozanların heykellerinin yanında Sappho’nun heykelinin de yer aldığını biliyoruz. Atinalı şair ve yasa koyucu Solon, Sappho’nun müziklerinden birisini dinledikten sonra, o şarkıyı öğrendiğinde artık ölebileceğini söyler. Günümüze ulaşan şiirlerinin birçok aşk şiiri olarak nitelendirilen Sappho, bütün ilahlardan eski olan aşk yaradanı Eros’u en etkileyici halde anlatan kişi olarak yorumlanır.

Dizlerimin-bağını çözen Eros bir defa daha

titretiyor beni, acı-tatlı, karşı-koyulmaz, ürpertici

Sappho şiirlerinde bayanlara duyduğu hayranlığı ve aşkı da özgürce lisana getirir. Bayanların kamusal alanın büsbütün dışında oldukları ve cinsel tecrübeleri hakkında bilgiye ulaşılamayan bir periyotta, Sappho’nun şiirleri bayanlar ortasındaki aşk bağlarına tanıklık eder. Sappho, büyük bir şair olduğu kadar, şiirlerinde bir bayan için arzuyu tabir eden, bayanların hayatlarına, ritüellerine, kıyafetlerine, hislerine ışık tutan, toplumsal gerçekleri lisana getiren ve kız çocukların eğitimini önemseyen bir bayan olarak da değerlidir. Lakin bayanlara yönelik arzuyu lisana getirmek emeliyle güçlü heteroseksüel kavramları kullanır. Aşk şiirlerinin birçoklarını mitolojiden, tarihten ve eril lisandan yola çıkarak biçimlendirir.

Sappho ile çağdaşı şair Alkaios’un isimlerinin yazılı olduğu seramik kap, Staatliche Antikensammlungen, Münih.

Toplumun genel kabul gören ahlakının dışındaki pozisyonu nedeniyle Sappho, Fransız şair Paul Verlaine üzere 19. yüzyılın özgürlükçü ‘dekadan’ şairlerine cazibeli bir model olmuştur. Sappho’nun hemcinslerine karşı erotik hislerinin yer aldığı dizeleri ise her vakit en fazla kullanılan ve hafızalarda kalanlardır.

Evvelce, bir vakitler aşıktım ben sana Atthis

şimdiyse letafetsiz küçük bir çocuk üzere

görünüyorsun gözüme.

Şiirleri Sappho’nun hayatının biyografisi değildir elbette. Lakin lezbiyenliğinin ispatı olarak gösterilir. Kimi Latin şairler de Sappho’nun üslubunu benimsemelerine karşın, cinselliği hakkında aşağılayıcı kelamlar kullanır. Tatianus’un Sappho’ya ‘şehvetli, aşk meczubu kadın’ demesi gibi… Sappho’nun kendisinin şiirlerinde değindiği hazlara dahil olup olmadığından ya da bu hazların gerçekleşip gerçekleşmediğinden emin olunamaz. Ancak onun erotik şiirlerinin ortaya koyduğu gerçeklik, hayal gücü seviyesinde bayanların aşığı olduğudur.

…..

Kaç defa menekşelerden, güllerden

ve güzçiğdemlerinden örülmüş taçlar

yerleştirdin başına yanı başımda!

Kaç defa kaç hoş çiçeklerden

örülmüş gerdanlıklar doladın,

o incecik boynuna!

Ya bütün o hoş kokular,

Bir kraliçe gibisi vücuduna sürdüğün

o bedelli yağlar!..

Sonra da yumuşak döşeklerde

…

Gideriyordun susuzluğunu.

Vatikan Sarayı’nda Raffaello’nun “Parnassus” freskinden ayrıntı. Fotoğraftaki tek bayan şair olan Sappho, Mousa’lardan ayırt edilebilmesi için elinde ismi yazılı parşömen ile betimlenmiştir.

LESBOSLU BAYANLAR

Lukianos tarafından M.S. 2. yüzyılda yazılan “Fahişelerin Konuşmaları”nda, ‘Lesbos’da erkeklerle birlikte olmayı reddeden lakin kendileri erkek üzere davranan kadınlar’ sözü geçer. Böylece Lesboslu bayanların eşcinsellikleri ima edilir. Lesboslu bir bayan olan Sappho, bayanlara yönelik tutkulu aşk şiirleri ile bayanlar ortası aşkın ve dileğin sembolü olmuş, çağdaş Safizm ve Lezbiyen sözlerine ilham vermiştir. Hulki Aktunç’un “Büyük Argo Sözlüğü”nde de Safizm, ‘ablacılık’ olarak mana bulmuştur.

SAPPHO-PHAON SÖYLENCESİ

Şair Ovidius’un “Heroides” isimli yapıtındaki, Sappho’dan Phaon’a yazılmış hayali mektuba dayanarak Sappho’nun kendisini öldürdüğü sav edilir. Mektupta Sappho, tutkulu bir formda âşık olduğu ve onu yüzüstü bırakıp giden kayıkçı Phaon’un akabinde Leukas (Lefkada) Adası’nın kayalık doruğundan uçuruma atlama isteğini belirtir. Ovidius’un bu mektupta, Sappho’nun gönlünü artık hiçbir kızın güzel edemediğini, pek birçoklarına verdiği kalbine yalnızca kayıkçı Phaon’un sahip olduğunu yazması, bayan eşcinselliğini geçersizleştirme uğraşıdır. Tıpkı efor, eşcinsel bayan sanatkarların heteroseksüelleştirilmesinde yahut yapıtlarının yok sayılmasında da ortaya çıkar. Gunnar Steele’in yönettiği “Sappho Darling” ve Robert Crombie’nin yönettiği “Summer Lovers” sinemalarında ise erkeklerle evli olan Sappho isimli bayanların lezbiyen bağları mevzu edilerek, erkek olmaksızın lezbiyenler ortasındaki cinselliğin tam olamayacağına dair eril bir yargıya varılır.

Sappho ile öğrencileri (?) Nikopolis ve Kallis’in isimleri yazılı seramik kap, Atina Ulusal Müzesi.

DİLİM TUTULUR…

Her devirde birçok çevirisi yapılmış olmasına karşın Sappho’nun şiirlerinin çevrilmesinin neredeyse olanaksız olduğu söylenir. Bilhassa bir şiirinin yalnızca İngilizceye 100’den fazla tartışmalı çevirisi yapılmıştır. Azra Erhat, Sappho’nun aşkın belirtilerini lisana getirdiği bu etkileyici şiir için ‘Batı yazınında aşkın tarifinin birinci kere yapıldığı şiirdir’ der:

Yaradanlara eştir o benim için

dizinin tabanında oturan erkek

duyabilen senin yanı başında

tatlı sesini

büyüleyici gülümseyişini.

Hoplatır evet böylesi yüreğimi

görür görmez yüzünü çıkmaz olur

sesim soluğum,

dilim tutulur, birden her yanımı

bir alevdir sarar inceden ince

kulaklarım uğuldar, hiçbir şeyi

görmez gözlerim

bir ter boşanır üstümden, titrerim

tüm vücudumla ölecekmişçesine

yemyeşil olurum çimenlerden de

yeşil [Agallis]

Her şeye katlanabilmeli meğer

Sparta’dan Sappho’nun ismi yazılı mozaik kesimi.

Sappho, erkek hâkim edebiyatta başkaldıran bayanlar ortasında birinci sıraya konabilir. Ayrıyeten antik devirde bayanların başka bayanlara olan cazipliği hakkında yazan birinci bayan şairdir. Bayan ve kuir(queer) tarihinin en kıymetli figürlerinden biri olan Sappho, yalnızca büyük bir şair olmakla kalmaz, bir müzisyen, bir sanatçı, bir kelam müellifi, bir mucittir de birebir vakitte.

Sappho antik Yunan dünyasını anlamamızı sağlamasının yanı sıra cinsellik, toplumsal cinsiyet, kadınlık ve erkeklik kavramlarına da katkıda bulunur. Günümüzde daha eşit bir tabanda var olmak için gayret eden ve ‘öteki’ olarak tanımlanan kümelerin, haklarının kısıtlanmadığı bir toplumsal ömür için kendilerini söz etmeye çalışanların öncüsü olmuştur. Sappho hakkında bitmeyecek tartışmalarda, atılan her adım, günümüzün cinsellik ve toplumsal cinsiyet araştırmalarını şekillendirmeye katkıda bulunmayı sürdürecektir.

Sappho’nun insanlara, gökyüzüne, yıldızlara, tabiata olan aşkının, hayata bakışındaki aşk dolu ve olumlu yaklaşımının, hepimize yol gösterici olmasını umuyoruz.

Son kelamı Sappho’nun bir dizesine bırakalım;

‘Diyorum, gün gelir, bir hatırlayan çıkar bizi’

Jacques-Louis David’in tablosunda yanlarında aşk ilahı Eros ile keyifli bir formda betimlemiş “Sappho ve Phaon”, 1809, Hermitage Müzesi.

Şiir çevirileri sırasıyla Erman Gören, Samih Rifat, Azra Erhat-Cengiz Bektaş ve Erdal Alova’ya aittir.

Dr. / Trakya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı.

Gazete Duvar