“Bir neferdir bu zafer mabedinin mimarı.

Ulu mabed! Seni gelgelelim bu sabah anlıyorum;
Ben de bir varisin olmakla bugün mağrurum”

Yahya Kemal Beyatlı/Süleymaniye’de Bayram Sabahı

Birtakım tarihi anıtlar, yalnızca korunması gereken eserler değildir, birebir devranda geçmiş kültürlerin dünyaya bakış açısını anlatan kitle muhabere araçlarıdır. Mimarlığın bir ‘kitle muhabere aracı’ (mass media) olarak açıklanması, toplumsal bilimlerde nispeten yeni bir yaklaşım. Kitle muhabere aracı dediğimizde bugün, gazete ve televizyon üzere mecraları anlarız. Bunların olmadığı çağlarda ise mimari eserler başkanların güçlerini göstermelerini sağlayan birer kitle muhabere aracıydı.

Etrafımızdaki tarihi yapıtlara bunların birer kitle muhabere aracı olduğunu düşünerek baktığımızda, gördüğümüz yapılar bize görselliklerinin ötesinde bir hikaye anlatmaya başlar. Örneğin İstanbul’un tarihi yarımada yerinde dolaştığınızda, her bir binanın sair bir sultanın dünyaya bakış açısını anlattığını görürsünüz.

Bugün müze olmaktan çıkarılıp yine cami statüsüne döndürülen Ayasofya, aslında Osmanlı İmparatorluğu açısından, gelenek olduğu üzere, zaferi simgelemek üzere camiye yapılmıştı, zira Osmanlı fethettiği kentlerde, kentin en büyük prestij yapısını camiye çevirip varlığını halka duyurur ancak gayrı yapılara dokunmazdı. İstanbul’daki öbür kiliseler de fetihten çabucak sonra derhal camiye çevrilmedi. Fatih Sultan Mehmet dahil olmak üzere her sultan, Ayasofya ile yetinmeyip kendisi ismine bir selatin cami yaptırarak İstanbul’a kendi varlığını kanıtlayan bir eser bıraktı. Osmanlı devrinde Ayasofya daima kullanılmıyordu, yalnızca bir protokol yapısıydı, velev ‘kutsal bilgi’ mealine gelen ismini değiştirmeye bile gerek duyulmamıştı.

FATİH’E DAİR GERÇEKLERİ UNUTMAYALIM

Ayasofya, fetihten sonra camiye çevrilmiş olsa da Fatih’in bu yapıyı kullanmaktan hoşlanmadığı ve çabucak kendi ismine cami yaptırmaya başladığı bilinir. Fatih’ten sonraki sultanlar da mahsusen gidip Ayasofya’da ibadet etmediler. Ayasofya, yalnızca başşehrin göbeğinde bu kadar büyük bir kilisenin varlığı, devletin imajına iyi olmadığı için camiye çevrildi zira bu yapı tıpkı vakitte bir ‘kitle muhabere aracı’ydı. İstanbul alındığında, Ayasofya’nın içinde yaralı Bizans erleri, bayanlar ve çocuklar vardı. Fatih, barbar bir hükümdar olmadığı için onlara kıyım yapmadı. Lakin elbette kentin en büyük binasının kilise olarak kalması, müsait değildi. Ama tekrar de Ayasofya’ya birinci minare, fetihten çok sonra, 1469’da tamamlanan Fatih Camii’nden bile sonra 1481’de eklendi.

Fatih periyodunu araştıranların bildiği üzere, kenti alan padişah İstanbul’da bulunan birçok küçük kiliseyi olduğu üzere bıraktı. Semavi Eyice’nin İstanbul’un camiye çevrilen kiliseleri hakkında yaptığı araştırmalarda, kiliselerin tümünün tıpkı anda camiye çevrilmediği anlaşılmıştır. İstanbul fethedildi diye gayrimüslim cemaatler kentten kovulmamış, tersine Fatih bilhassa Cenevizlilerin ve Venediklilerin kentte kalması ve kentin ticari hayatının eskisi üzere devam etmesi için gayret gösterilmiştir.

Kiliseden camiye çevrilen yapıları incelediğinizde, bu yapıların cami haline getirilmesinin mealinin, ‘vakıf’ kavramı sayesinde Osmanlı’nın onarım yükünü üstlenmesi mealine geldiğini görürsünüz. Yani bir kilisenin camiye çevrilmesinin bugün konumlandırıldığı formuyla ‘fetih’ kavramıyla hiç ilgisi yoktur. İstanbul’daki birçok kilise, bilinçli iskan siyasetleriyle ortaya çıkan demografik değişimler yüzünden artık cemaatleri, yani bu binaya bakım yapacak kimse kalmayınca, bu yapıların vakıflar aracılığıyla onarılmasını sağlayabilmek maksadıyla camiye çevrildiler.

KİTLE MUHABERE ARACI OLARAK AYASOFYA NE ANLATIR?

Ayasofya’nın Bizans için ne anlattığını anlamak için, onu yaptıran imparatorun hayatına göz atalım. Ayasofya’yı inşa ettiren I. Justinyen, 527–565 arasında süren imparatorluğu devrinde, tıpkı bizdeki Kanuni Sultan Süleyman kadar güçlüydü. Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölünmesinden sonra kurulan Garp Roma İmparatorluğu kuzeyden gelen hücumlar yüzünden 476’da yıkılmış durumdaydı. I. Justinyen iktidara geldiğinde, Roma İmparatorluğu’ndan arkaya yalnızca Şark Roma İmparatorluğu kalmıştı. I. Justinyen, evvelce Garp Roma’ya ilişkin olan toprakları da hakimiyetine aldı. Kuzey Afrika ve İtalya’nın antik Roma yerinden İspanya’ya kadar devletini tek çatı altında toplamayı başardı. Bugün umumide ‘Bizans’ olarak bahsettiğimiz Şark Roma İmparatorluğu, onun sayesinde yaklaşık 11. yüzyıla kadar İtalya’nın güneyinde hakimiyetini sürdürdü. I. Justinyen’in hakimiyetinde olmak demek, birebir hukuk sistemine tabi olmak demekti.

I. Justinyen’in en büyük başarısı fethettiği topraklar değildi. 529-534 arasında Roma kanunlarının toplanıp birleştirilerek yine yazılmasını sağlaması sayesinde ortaya çıkan “Corpus Juris Civilis”, bugün bile pek çok memlekette asrî sivil hukukun temelini oluşturur. Bu bilgiyi münhasıran belirtiyorum zira I.Justinyen’i, Kanuni’ye bu mealde benzetiyorum. Her ikisi de kendi devirlerinde hukukun uygulanması ve toplumsal sistemin hukuk sayesinde sağlanması için çabalamış başkanlardı. Kendini yeni Roma imparatoru olarak tanımlayan Fatih’in bile Bizans hukukunu inceleyip Osmanlı hukukuna pek çok kanunu aktardığı inkar edilemez.

Bu noktada, I. Justinyen’in bugüne ulaşan kültürel mirası Ayasofya değildir, çağdaş hukukun pek çok temel unsurunu onun bir araya getirdiği kanunlara borçluyuz. Osmanlı İmparatorluğu’nun yükseliş devrinin en güçlü sultanının da tıpkı I. Justinyen üzere, kanuna riayet eden biri olduğu için ‘kanuni’ unvanını taşıması tesadüf değildir.

Evet I. Justinyen üzere Akdeniz’i fethetmiş koskoca bir imparator, neden başşehrine Ayasofya kadar büyük bir yapı yaptırdı? Neden bu türlü bir ‘kitle iletişimi’ne gereksinim duydu? Bu soruya karşılık vermek için, onun yaşadığı periyodun en büyük yapılarını düşünmemiz gerekir. Roma’da bulunan ve ‘tüm tanrılar’ manasına gelen Pantheon, milattan sonra 113-125 arasında inşa edilmişti. Pagan yaradanlara adanmış bu tapınak, bugün bile Antik Roma periyodundan kalmış ve en iyi korunmuş binadır. Pantheon, 43 metre çapındaki kubbesiyle Ayasofya inşa edilene kadar Roma dünyasının en büyük yapısıydı. 2. yüzyıl üzere bir periyotta, bu kadar büyük bir kubbe yapmak kolay bir iş değildi. Kubbe, 6 metre kalınlığındaki duvarlara oturur ve kubbe yükünü hafifletmek için kubbe içi kasetler halinde oyulmuştur. 6 metrelik duvarlar olunca iç mekandaki metrelik kubbe aslında dışarıdan hiç görkemli formda algılanmaz, bilakis basık görünür. Pantheon’un içine girdiğinizde ise mekanı bölen hiçbir sütun ve ayrım olmaması sayesinde, bu kadar büyük bir kubbenin nasıl bir ferahlık sunduğunu hissedersiniz. I. Justinyen, muvaffakiyetlerini simgelemesi için, pagan devrin muvaffakiyetini temsil eden Pantheon’dan daha görkemli, daha zarif ve daha büyük bir yapı istemişti. Fakat kitle muhaberesi manasında I. Justinyen Pantheon’u aşma isteği tam olarak noktasına gelmedi, tersine bu hırsı fiyaskoya dönüştü.

İMPARATORUN HAYAL KIRIKLIĞI

I. Justinyen’in mimarları, Tralleis’li Anthemius ve Milet’li Isidorus Pantheon’u aşmak zorundaydı. Şimdi mimar ile mühendis ayrımının olmadığı bir çağda, önlerinde bir mühendislik sorunu vardı. 43 metreye yaklaşan çaptaki bir kubbe, daha yüksek nasıl yapılabilirdi? O devrin kilise mimarisinde şimdi Gotik yapılarda gördüğümüz cinsten mimari tahliller yoktu. Ahir Anthemius ve Isidorus, merkezi ortamı örtecek büyük bir kubbenin yükünün, yanlarda iki yarım kubbe ve pandantiflerle kademeli olarak tabana aktarıldığı bir plan ürettiler. Bu planda, ortadaki en büyük kubbe 32,6 m çapındaydı ve yandan 54,8 m yükseklikteydi. Elhasıl I. Justinyen’in istediği kadar yüksek ve geniş bir yapı yapmayı başardılar ancak bu binada Pantheon’daki üzere tek bir kubbe kullanamadılar.

I. Justinyen, 537’de Ayasofya’nın açılışını yaparken Pantheon’u aşan bir yapı yaptırdığı için kendisiyle gurur duymuş olabilir ancak 563’te daha I. Justinyen hala iktidardayken büyük bir İstanbul sarsıntısı yaşandı ve Ayasofya’nın kubbesi içeri yanlışsız çöktü. Zira Anthemius ve Isidorus, imparatoru mutlu etmeye çabalarken neredeyse imkansız bir statik hesapla binayı yapmışlardı. Yanlış hesap Bağdat’tan döner denir ya… Roma’nın en büyük anıtından daha büyük bina yaptırma hırsına kapılan I. Justinyen, kendi yaptırdığı binayı kendisi onartmak zorunda kaldı.

BİZANS’IN YANLIŞINI OSMANLI DÜZELTTİ

Klasik devirde, Osmanlı’nın idare merkezi olan Topkapı Sarayı’nın dibindeki Ayasofya’nın çöken kubbesi ve daima tamirat gerektirmesi, Osmanlı’nın başına dert olmuştu. Başşehrin ortasındaki bir yapının harabe halde bırakılmasına göz yumulamazdı. Kanuni periyodunda Mimar Sinan, Ayasofya’yı o kadar detaylı inceledi ki Anthemius ve Isidorus’un yaptığı statik hatayı düzeltmenin bir yolunu buldu. Ayasofya’daki kubbenin yükünü yere aktarmak için binanın yan taraflarına 1566-1577 arasında eklettiği payandalar, yapının görünümünü değiştirmiş olsa da kubbenin çökmeden günümüze ulaşmasını sağladı.

Ayasofya’yla uğraşırken yaptığı mühendislik hesapları ise Mimar Sinan’ın ustalık yapıtı olan Süleymaniye Camii’ni inşa etmesini sağladı. 1551-1557 arasında inşa edilen Süleymaniye, 59×58 m ölçüleriyle neredeyse tam bir kare plandadır ve 53 metre yükseklikteki kubbesiyle inşa edildiği periyotta Osmanlı’nın inşa ettiği en yüksek yapıdır. Kubbesinin çapı ise yüksekliğinin tam yarısı nispetindedir. Mimar Sinan, Ayasofya’nın dertlerini çözmeye çalışırken Süleymaniye’yi üreterek bütün görselliği geometrik entegrasyonun huzurunu veren dayanılmaz zarif bir yapı ortaya çıkarmıştı.

Süleymaniye’de Ayasofya’daki üzere geniş bir kubbenin iki yarım kubbeyle birleştirilmiş olması, Mimar Sinan’ın Ayasofya’yı tüm ölçüleriyle ayrıntılı formda incelediğinin kanıtı üzeredir. Süleymaniye’nin içi öylesine ferahtır ki Yahya Kemal Beyatlı, bu ‘mabet’ için bir şiir bile yazmıştır. Mimar Sinan’ın 1568-1575 arasında Edirne’de yapılan ve kubbe çapı 31,5 metre olan Selimiye Camii ise tek bir büyük kubbeyi yanlarında yarım kubbeler olmadan ayakta tuttuğu, yani kendi yaptığı Süleymaniye’yi bile aşan bir şaheserdir.

Bugünkü İstanbul siluetine yansıyan Sultanahmet Camii’nin bulunduğu mahal, Kanuni devrinde boş dururken Süleymaniye’nin neden Galata Pera ortamının önüne inşa edildiği, araştırmacıların yanıt aradığı sorulardan biridir. Bunu mimarinin kitle muhabere aracı olmasıyla açıklayabiliriz. Kanuni, Avrupa’nın yarısını fethetmişti ve İstanbul’da yaşayanlara verdiği ileti da bu olmalıydı. Bu yüzden Süleymaniye gayrimüslim tüccarların yaşadığı Galata Pera’nın önüne inşa edildi. Kente gelen yabancılara Avrupa’nın fethedildiğini anlatma gayesini taşıyordu. 16. yüzyılda Galata Pera’dan Topkapı Sarayı’na yanlışsız bakan Avrupalı bir tüccar, önünde tüm heybetiyle Süleymaniye Camii’ni görüyordu zira artık Viyana’ya kadar Avrupa’nın yarısı Osmanlı’ya aitti.

‘KENDİ GÖKKUBBEMİZE’ NASIL SAHİP ÇIKARIZ?

Daha evvel belirttiğimiz üzere, Osmanlı periyodunda Ayasofya ‘fethin gurur verici bir simgesi’ olmaktan ziyade camiye çevrildiği için devletin daima onarmak durumunda kaldığı bir ‘külfete’ dönüşmüştü. Neredeyse her sultan Ayasofya ile uğraşmak zorunda kaldı. Nihayet Mimar Sinan’ın eklediği payandalarla yıkılmaktan kurtarılabilmişti. Avrupa’nın ince uzun Gotik yapılarla dolduğu çağlarda, bir imparatorun hırsları yüzünden statik kusuruyla inşa edilen Ayasofya, sonradan yapılan eklemelerle artık son radde hantal bir görünüm kazanmıştı.

Mimar Sinan’ın Süleymaniye Camii ise sağlamlığıyla Ayasofya’da uygulanan mühendislik haberini aşmayı başaran ve kubbesi çökmeden günümüze ulaşabilen bir yapı olması sebebiyle Osmanlı’nın kültürünün ve biliminin Bizans’ı aştığını kanıtlar. Bu açıdan bakıldığında, İstanbul’un fethinin simgesi Süleymaniye’dir zira bu yapı entegrasyonu, zarifliği ve sağlamlığıyla Osmanlı mimarlığının kendinden evvelki herkesi aştığının kanıtıdır. Lakin Süleymaniye Camii hala Dünya Kültür Mirası listesinde değildir, nedense…

Mimarinin kitle muhabere aracı olması manasında, İstanbul’un korunması gereken anıtlarının masrafını dünyayla paylaşmamız, hangi binanın müze, hangisinin cami yapılması gerektiği üzerinden muhabere üretmeyi bırakıp, geçmişte olanlara değil, geleceğe ne bırakacağımıza odaklanmamız her mealde hepimizin yararına olacaktır.

Not: Ayasofya’da devam eden restorasyonlar için geçen yıl Dünya Anıtlar Fonu bağış daveti yaptığında, bu çağrıyı Gazete Duvar sahifelerine taşımıştık. Haberimizin altında Ayasofya Müzesi’nin gov.tr uzantılı web sitesinde bulunan devam eden restorasyonlar listesine yönlendirme vardı gelgelelim şu anda bu web sitesine ulaşılamıyor. 

Gazete Duvar