Uygunluk ve kötülük, ilericilik ve gericilik, dostlar ve düşmanlar… Ömür bize bazen bu kadar keskin hudutlarla çizilmiş üzere gelir. Hatta toplumsal çabanın içerisindeysek bile, yer yer tarihin ya da çağın değil, kötülere karşı ‘iyiliğin’ bayrağını elimizde buluruz. İşler sarpa sardığında kötülere karşı savaş da barizleşir. Bilimkurgu romanlarına baktığımızda da birçok vakit böylesi katı hudutlarla karşılaşırız.
Mesela, sınıfların, hudutların ve sömürünün olmadığı; emek ve bilginin hayatın biricik manası olduğu komünist bir geleceği hayal edelim. Ve diyelim ki bu ileri uygarlığımız, dünyaya tıpatıp benzeyen bir gezegenle karşılaşıyor. Ama o da ne? Bu gezegenin insanları, bizden yüzlerce, binlerce yıl geride! Bu durumda uzay gemilerinizi kolonicilerle doldurup kendi ülkü sisteminizi dayattığınız bir işgale mi kalkışırsınız yoksa o çağın ‘Spartaküsler’ini bulup, onların ellerine lazer silahları mı tutuşturursunuz? Sovyet bilimkurgu müellifleri Arkadi ve Boris Strugatski kardeşler ise, Ilah Olmak Sıkıntı İş isimli romanlarında daha farklı bir yaklaşımdan kelam ediyor…
Kıssa, böylesi bir gezegene gönderilen komünist tarihçiler etrafında şekilleniyor. Dünyalılar tüccar ya da baron üzere unvanlar altında o gezegenden biri üzere davranır, gayeleri merkezin araştırmaları için bilgi toplamaktır. ‘Casuslar’ saçlarındaki toka görünümlü objektiflerle olan bitenleri canlı olarak Dünya’ya aktarır. Doğal asıl hedef bu geri toplumun ilerleyişine yardım etmektir. Ancak bunu, o gezegenin şartlarının gerektirdiği biçimde, tarihi işleyişe ziyan vermeden yapmak zorundadırlar.Kendilerinin ağzından aktarmak gerekirse, “Biz fizikçi değil, tarihçiyiz. bizim için vakit ünitesi saniye değil, asır; burada yaptığımız da ekin ekmek değil, yalnızca toprağı ekin için hazırlamak.” Bu sırada girdikleri kılığın gerekliliklerini de yerine getirmeleri gerekir. Öteki bir deyişle tarihçiler, bu çürümüş gezegende sahip oldukları teknoloji ve bilgi birikimi hasebiyle ilah olduklarını gizleyen ‘tanrılardan’ farksızdır.
Lakin komünist dünyanın ahlaki ve insani kıymetlerini benimsemişler için bu dünyada var olmak pek de kolay değildir: “Orada dünyadayken gerçek birer hümanisttik biz, hümanizm insan tabiatımızın omurgasıydı, beşere olan hayranlığımızdı, beşere karşı hissettiğimiz sevgi o denli bir raddeye varmıştı ki, neredeyse insan-merkezci olmuştuk; burada ise gerçekte insanları değil, komünarları lakin yalnızca komünarları, bizimle birebir cinsten dünyalıları sevmiş olduğumuzu anlıyoruz dehşet içinde.”
Ilah Olmak Sıkıntı İş, Arkadi ve Boris Strugatski, çeviri: Hazal Yalın, İthaki Yayınları, 2017.
Zira bu gezegen, sahiden bize karanlık bir Ortaçağ’ı sunar. Üstelik işler hiç de ‘ileriye’ hakikat gitmez. Eskinin aristokratik sistemi, toplumun en gerici katmanları tarafından çiğnenmiştr. Kokuşmuş sokaklar, pis bir toplum sistemi: Bir tarafta geçmişe sünger çekip sultanın sofrasında bir iki lokma yemek ve kellesini kurtarmak için şoven şiirler okuyan, üretmeyen sanatkarlar, başka taraftaysa bacaklarından asılmış, bilgiyi egemenlerin aleyhin kullananların cezalandırması, kabahat teşkil eden müphem manalı şeyler söyleyen ve alt sınıfların zevklerini temsil etmekten karar giyenler…
İsyancılar da yok değildir. Ne de olsa ‘Bazen evrim tarihi bu türlü zıpkın üzere insanları da doğurur ve onları, tabanlardaki çamurun içinde tıkanan planktonları harekete geçirsinler diye toplumun denizlerine salar.’ Lakin bu karakterler de zaferlerini siyasi ve toplumsal bir altyapıyla dolduramadıkları için düşmanına dönüşmekten ve kendini tekrar etmekten kaçamaz. Öykümüzün ana kahramanı Don Rumata -ya da Dünyalı ismiyle Anton- da hem kıymetli sanatkarlara hem de kimi isyancılara ölçülü seviyede yardım etmektedir. Fakat sokaklarda yakılan cesetlerin kokusunu alan bir ilah için, ‘ölçüyü’ belirlemek hiç de kolay bir iş değildir. Bu nedenle Don Rumata da sonu gelmez bir ikilemde bulur kendini:
“Onlara acımıyorum, nefret ediyorum, onlardan iğreniyorum: Daha demin önünden geçtiğim şu delikanlının ahmaklığının ve hayvanlığının, toplumsal kuralların, rezil eğitimin ve her şeyin maddi kaidelerini ortaya koyabilirim fakat apaçık görüyorum ki, bu benim düşmanım, sevdiğim her şeyin düşmanı, dostlarımın düşmanı, en kutsal saydığım bütün şeylerin düşmanı. Ve ben ondan teorik olarak değil, ‘bu durumun tipik bir temsilcisi’ olduğu için değil, kişi olarak, insan olarak nefret ediyorum (…) Ben buraya insanları sevmek, onların doğruları bulmasına, gökyüzünü görmesine yardım etmek için geldim. Hayır, makûs bir gözlemciyim ben, diye düşündü ümitsizlik içinde. Tarihçi olarak da beş para etmem. (…) Bir rabbin merhametten diğer bir şey hissetmeye hakkı var mıdır.” ya da ‘Aklın ateş böceklerini avuçları içine almış bir ilah olmadığını, yalnızca kardeşine yardım eden, babasını kurtaran biri olduğunu’ düşünür…
Kıssanın sonunu söylemeyelim fakat tarihçiler ‘Bunun uzun acımasız ve zaferle bitecek bir savaş olduğunu sanıyorduk. Yeterli ve makus, dost ve düşman kavrayışımızın sürekli billur üzere berrak olacağını düşünüyorduk’ yorumuyla tahlillerinin epeyce sağlam fakat öngörülerinin zayıf olduğu sonucuna varır. Yoldaysa pasif kaldıkları anların eleştirisini yaparlar. Zira onlara nazaran ‘insanın kendine münhasır sistemlere sahip olması’ nedeniyle iktidarın o anki uygunluğa nazaran de gelişebilir. Münasebetiyle böylesi bir zorba, “Bütün ömrü boyunca komşularına şeytanlık yapan biri de olabilir. Oburlarının tasına tüküren, kırık camları oburunun samanına süpüren biri de olabilir. Nihayetinde tarih sahnesinden sileceklerdir onu fakat bu müddette her şeyin içine tükürebilir, yıkabilir, keyfine bakabilir…”
Yeterli de makûs de, fazilet de çürümüşlük de değişkendir. Rablerin fazileti Olimpos’ta gerçektir, halbuki aşağıya indiklerinde fani bir faziletle karşılaşırlar. Vakit seyahatimizde tekrar Spartaküs ile karşılaştığımızı düşünelim. ‘İyiler’den olan Spartaküs’ün ve köle yoldaşlarının Appian Yolu’nda çarmıha gerilmesini engellemek için kendisine yüklü ölçüde çağdaş silah verebilir miyiz? Böylelikle berbatları temsil eden köleci Romalılar karşısında tek sıyrık almadan zafer kazanabilirler. Lakin Spartaküs şayet kazanırsa, bugünkü ‘Spartaküs’ olabilir mi? Tahminen de -Bülent Uluer’in dediği gibi- uyduruk bir Roma İmparatoru olarak ismini ya hatırlarız ya hatırlamayız. O silahları kapmak için girişecekleri iç rekabetler, siyasi sınırın eksikliğiyle eski tertibin tekrar inşası ve nihayet Spartaküs’ün vefatından sonra tahminen de daha fecî bir ülke de mümkün değil mi? Spartaküs’ü biraz da yenildiği için tanımıyor muyuz?
Bu, yenilgiyi kutsamak değildir, tersine mağlubiyetin inşasını mümkün kılmak, tarihin ritmini anlamaya çalışmaktır. Zira mutlak zafer, güçlü günlerde sık sık başvurulan ‘iyi’ ile ‘kötü’ ortasındaki uğraştan geçmiyor. Tarihin bir gün soracağı, öznesi meçhul ‘hesaptan’ hiç mi hiç geçmiyor. Yani ‘güneş, gecenin en karanlık olduğu anda doğar’ mantığına birtakım ekler yapmak gerekiyor. Birincisi, güneş, onu gerçek tarafta itenler olmadan kendi kendine doğmaz. İkincisi, yerküredeki çoğunluk için gece aşağı üst 12 saat sürüyor olabilir, ama Kuzey Kutbundakilere sorarsanız 6 ay boyunca güneşi beklemeleri gerekecektir.
Ilah Olmaz Sıkıntı İş kitabındaki üzere ‘insanın kendine münhasır metotlara sahip olması’ toplumların etkilenmesinde ne kadar tesirlidir, tartışılması gereken bir bahis. Ama eser, kültürlere yaklaşımına, toplumsal gayretin tarihselliğine ve kavramların göreceliğine dair epey dikkat cazip bir istikamet gösteriyor. Tutulan saflar ‘çamurluklarda tıkınan planktonları uyandırmak isteyen zıpkın üzere insanların’ safı da olsa, onlara ‘iyinin’ değil, gerçeğin yolunu çizmeyi de anlatıyor…
Gazete Duvar
