Birlikte yaşadığımız canlılardan birisi de varlıklarını milyonlarca yıldan beri sürdüren virüsler. Bu virüsler bizden çok daha uzun müddettir dünyada yaşıyor ve yaşamaya devam etme konusunda bizden çok daha kararlılar!

Pekala, bugün karşı karşıya kaldığımız virüsler, yaşadığımız dünyada daima var mıydı? Erken insanın göç hareketleri, salgın hastalıkların yayılmasında nasıl bir rol oynadı? Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Kısmı Lideri Prof. Dr. Yılmaz Selim Erdal, erken topluluklarda pandemi izlerini anlattı.

‘İNSAN BEDENİNDE MİKROP HER VAKİT VARDIR’

Okurlarımız için öncelikle enfeksiyon ve hastalığın ne olduğunu kısaca anlatır mısınız?

Bir canlının dış dünyadan aldığı, yani diğer çeşidin öteki üyelerinden, öteki insan ya da öteki canlı kümelerinden aldığı bakteri, mantar, virüs ve başka hastalık yapıcıların bedene girerek yayılması ve bedenin buna gösterdiği reaksiyona enfeksiyon diyoruz. İnsan bedeninde mikrop her vakit vardır, hatta bunlardan bir kısmı hayati açıdan da kıymetlidir. Ancak beden zayıfladığı vakit kendisini gösterir. Yani ateşimiz yükseldiğinde muhtemelen bedenin enfekte olduğunu, savunma sisteminin devreye girdiğini anlarız. Çoklukla immün sistem mikrobu tanımadığında ya da mikroplara karşı zayıf olduğunda hastalık yaratır, hastalanırız. Olağan bu süreç doktorların bilgisi dahilinde daha iyi tanımlanır.

Hastalık biyolojik bir durum. Fakat hasta olmak insanın hastalığı duyumsamasıyla ilgili. Başka bir deyişle biz hastalık yapıcılarla yüz yüze yaşıyoruz lakin her vakit bunu duyumsayamıyoruz. Mesela dişinizde küçük bir çürük varsa, siz kendinizi hasta hissetmezsiniz. Onu ne vakit duyumsarsanız -diyelim ki çay içerken dişiniz sızlamaya başladı- o vakit hasta olduğunuzu hissedersiniz. Yüzlerce çürük yapan bakteri diş dokularının çözülmesini sağlıyor; ondan sonra siz bunu duyumsayarak diş çürüğünü bir hastalık olarak hissetmiş oluyorsunuz.

Pekala, pandemi ve epidemiyi nasıl ayırt edebiliriz?

Epidemi, enfeksiyonun muhakkak bir bölgedeki toplumları ilgilendiren, o bölgeyle sonlu, o topluma has hastalıktır. Mesela Akdeniz anemisi, Kuzey Afrika ya da Akdeniz ve etrafındaki Anadolu’nun da içerisinde bulunduğu bölgede görülen endemik bir hastalık. Amerika’da bu hastalık yok. Lakin pandemi, birbirleriyle bağlı birçok toplumu, ülkeyi ya da bölgeyi ilgilendiren yaygın bir hastalığı temsil ediyor. Pandeminin tarifinde vakit ve yer kıymetli iki kavramdır. Öteki bir deyişle birbirleriyle bağlantılı birçok toplumda, ülkede ya da bölgede yaygınlaşan hastalıklara pandemi diyoruz.

‘SIRA DIŞI VEFATLAR ANLAMAMIZA KATKI SAĞLIYOR’

Beşerler ve bütün canlılar hastalık yapıcılarla daima yüz yüze. Geçmiş insan topluluklarında pandemi izlerini nasıl görüyoruz?

Tarih öncesi toplumlarda hastalıkların delillerini ve kalıntılarını biz iki yolla görebiliriz: Birinci yol, kemiğe yansımış olanlar. Lakin bir hastalığın kemiğe yansıyabilmesi için kesinlikle o hastalığın şahısla birlikte uzun müddet kalması, kronik olması ve kemiklerin ona reaksiyon göstermesi gerekiyor. Bu nedenle biz antropologlar, kemikler üzerine yansımış kronik hastalıkları ya da yarı akut dediğimiz yani kişiyi çabucak öldürmeyen lakin bireyle birlikte uzun müddet yaşayan hastalıkları görebiliyoruz. Örneğin verem, cüzzam, frengi üzere kronik hastalıklar lakin uygun bir vakit geçtikten sonra kemiğe iz bırakır ve biz geçmişte bu hastalıkların o topluluklarda var olduğunu anlarız. Buna rağmen günümüzdeki Covid-19 ya da geçmişteki çiçek, kızamık, kabakulak üzere bireyi kısa müddette etkileyen, kişiyi hastalandıran ve hatta öldüren hastalıklar kemiğe yansımadığı için birinci bakışta onları teşhis edemeyiz; varlığı ya da yokluğu hakkında bilgi veremeyiz.

Kemiklerde bir ize rastlamasak da hastalığın ispatlarını bulabileceğimiz ikinci bir yol da arkeolojik verilerdir… Enfeksiyonlara dayalı kitlesel vefatlar olduğu vakit, ölüler başa çıkılamayacak kadar fazla olursa toplumlar, bir biçimde onlardan kurtulmaya çalışır, toplu mezarlar oluştururlar. Bu birçok afet için geçerli üzeredir. Şu an Türkiye’de Covid-19’dan ölen insan sayısı devletin ve toplumun başa çıkamayacağı bir seviyede değil. Yani, hastaneler, mezarlık alanları, cenaze süreçleri, araçları şu anda başa çıkmak için kâfi. Ancak 17 Ağustos zelzelesini düşünürseniz, beşerler kitlesel halde öldü. Ve bir müddet sonra artık Kocaeli’de, ölüleri soğuk hava depolarında koruyamadılar. En sonunda büyük kepçelerle mezarlar açıldı ve o mezarlıklara beşerler, dini kurallara pek de uyulmaksızın, özensiz bir formda gömüldü.

İşte günümüzde olduğu üzere geçmişte de bu türlü… Toplumların baş edemeyeceği kadar ve bilhassa enfeksiyonel hastalıklar nedeniyle vefat gerçekleşirse beşerler birebir anda topluca gömülüyor. Münasebetiyle birden fazla, sıra dışı ve geleneklere uymayan vefatlar ekseriyetle bizim anlamamıza katkı sağlıyor. Geçmişteki pandemiler bu kitlesel ölümlerle açıklanabiliyor. Bazen yerleşimler terk ediliyor, hastalar yerleşimlerden ya da mezarlıklardan tecrit ediliyor. Örneğin evvelce Avrupa’da, Anadolu ve Ortadoğu’da cüzzam bir pandemiye dönüşmüştü. Halk cüzzamlıları iskan alanlarında istemediği için yerleşmelerden attı; hatta ölenleri mezarlıklarına kabul etmedikleri için Avrupa, Anadolu ve öteki bölgelerde cüzzamhaneler, miskinler tekkesi kuruldu, etrafına cüzzam mezarlıkları açıldı. Bu mezarlıklar da değerli bir arkeolojik bilgi.

Ayrılan mezarlıklar, sıra dışı gömüler ve iskeletler üzerindeki makroskobik, yani gözle ya da çeşitli görüntüleme teknikleri ile görülemeyen enfeksiyon izleri günümüzde antik DNA çalışmaları ile tahlil edilebiliyor. Bunu da üçüncü bir yol olarak düşünebiliriz. Kimi virüslerde RNA tahlili, bakterilerde DNA tahlilleri, şayet korundu ise muhakkak hastalık hakkında bilgi saklayabiliyor.

‘İNSANLAR ÖMÜR BİÇİMİNİ DEĞİŞTİRDİĞİNDE HASTALIKLAR ARTIYOR’

Erken insanın göç hareketleri salgın hastalıkların yayılmasında nasıl bir rol oynadı?

Bu soruya şöyle karşılık verebiliriz: Bir insan topluluğu ya da canlı kümesi hayat alanlarını genişlettikçe, öteki toplumlarla ekolojik ortamlarda karşılaştıkça daha evvel hiç bilmediği bakteri, virüs ve zoonotik canlılarla yüz yüze geliyor. Örneğin, bugüne kadar hiç Afrika’ya gitmediyseniz oraya has endemik hastalıklara yakalanmayabilirsiniz. Fakat Afrika’ya tatile giderseniz birçok enfeksiyon için aşı olmanız istenecektir. İnsanlık, hayat alanını genişlettikçe diğer canlılarla, insan toplumlarıyla, öteki dünyalarla yüz yüze geldiğinde, onları etkilemeyen çeşitli enfeksiyon yapıcılar başkaları için tehdit oluşturmaya başlıyor. Bu tehdit de hastalığın yayılmasına neden oluyor. Hasebiyle insanların ömür biçimini değiştirdiği, hayat alanını genişlettiği ya da diğer yerlere göç ettiği vakit hastalıkların arttığını unutmamamız gerekiyor.

‘AVCI-TOPLAYICI GÖÇER TOPLULUKLARDA ENFEKSİYON ÇOK NADİR’

Anlattıklarınızdan hareketle enfeksiyonların yayılmasında göçer ve yerleşik topluluklar ortasında bir karşılaştırma yaparsak neler söylersiniz?

İnsanlık, kademeli olarak yerleşik yaşama geçti. Olasılıkla kimi topluluklar, çeşitli nedenlerle yıl uzunluğu süregelen hareketlilikten, muhakkak bir alanda yıl uzunluğu yaşamaya başladı. Ve bu dönüşüm insan topluluklarında enfeksiyon hastalıklara daha fazla rastlanılmasına neden oldu.

Yıl uzunluğu göç eden avcı-toplayıcı toplulukların hareketli oldukları için öteki kümelerle sık sık karşılaştıkları, temas ettikleri iddia ediliyordu. Lakin genetik çalışmalar hareketli avcı-toplayıcı toplulukların aslında bildiğimizden daha izole olduklarını ortaya koydu. İskeletler üzerinde yapılan tahliller, avcı-toplayıcı göçer topluluklarda enfeksiyonların çok ender olduğunu gösteriyor. Zira daima hareket halindeler, atıklarını geride bırakıyorlar. Başka insan topluluklarıyla ender karşılaşıyor; hayvanlarla beslenme dışı müsabakaları da hayli sonlu. Bu açıdan yerleşiklere nazaran, tabiatın içerisinde, fakat birbirlerinden ve enfeksiyon konakçılarından izole yaşıyorlar.

Ancak ne vakit ki insan yerleşik hayata geçiyor, o vakit nüfus artıyor. İnsanların birbirleriyle teması daha sık olmaya başlıyor. Evsel atıklar ortaya çıkıyor. Daima muhakkak bir bölgede kalan evsel atıklar, bakteriler için ömür alanı oluşturuyor. İnsan kendi dışkısıyla yüz yüze kalıyor. Yalnızca evsel atık değil, kendisi de atık oluyor. Ve bu meyyit vücutların değerli bir kısmını hayat alanına, kendi yerinin içerisine gömüyor.

Alışılmış bu insanların hem kendi atıkları hem de biriktirdikleri besinler diğer canlıları da çekiyor. Köpek, fare, domuz insan hayatına giriyor. Fakat, yeniden de erken insan topluluklarında şimdi pandemi diyebileceğimiz bir hastalık yok. Yani en erken hastalıkların şu an ismini koyamadığımız lakin DNA çalışmalarıyla muhtemelen değerli ipuçları elde edebileceğimiz enfeksiyonlar olduğu ve bunların da değerli bir kısmının yerleşik yaşama geçiş ile alakalı olduğunu söyleyebiliriz.

‘VEREM, KEMİKLERDE İZ BIRAKAN BİR HASTALIK’

Pekala, geçmişte bilinen en erken pandemi hangi hastalık? Bunu nasıl anlayabiliriz?

Bilinen tahminen de en erken pandemi, evvel epidemik olarak başlayan fakat daha sonra bütün dünyaya yayılan veremdir. Veremin beşerde birinci sefer Neolitik Dönem’de, keçi ve koyunun evcilleştirilmesi ile başladığı düşünülüyor. Fakat, yapılan incelemeler ve modellemeler, Erken Tunç Çağı’yla başlayan kentleşmenin, veremin yayılmasında hayvan evcilleştirmesinden daha kıymetli bir tesire sahip olduğunu gösteriyor. Doğal evcilleştirme de beşerden hayvana ya da hayvandan beşere verem mikrobunun gelişmesinde ve yayılmasında çok kıymetli bir tesire sahip üzeredir.

Benim yaptığım tahlillere nazaran verem, kemiklerde iz bırakan ya da her yerleşmede var olan bir hastalık. Gerçek manada pandemiye Orta Çağ’da dönüşse de insan topluluklarını bütünüyle etkilemesi Sanayi Devrimi’yle olmuştur. Sanayi Devrimi’nde bilhassa ağır çalışma şartları, makûs beslenme, uzun çalışma müddeti, kömürün endüstride kullanılmasıyla hava kirliliğinin artması, hastalığın yayılması için değerli nedenler oluşturuyordu. Ve milyonlarca insan Sanayi Devrimi’nde, verem nedeniyle öldü. Hasebiyle veremin birinci sıçrayışını kentleşmeyle bir arada M.Ö. 4000’lerde, ikinci sıçrayışını Roma Dönemi’nin çabucak gerisinden Orta Çağ’da, üçüncü sıçrayışının da Sanayi Devrimi’nde olduğunu söyleyebiliriz.

İnsanlığın tarihi kadar eski olduğu düşünülen bir hastalık da cüzzam. Büyük İskender, Hindistan’a yaptığı seferden sonra Roma İmparatorluğu’nun bulunduğu bölgeye birinci sefer cüzzamı taşıdı. Cüzzamın Uzak Doğu ve Güneydoğu Asya’da varlığına ait kıymetli deliller var. Hastalık bu bölgelerde epidemik halde. Birinci gelen hastalık batıda pek yayılmıyor. Ancak ne vakit ki İpek Yolu değerli bir ticaret yolu olmaya başlıyor, cüzzam hem Anadolu hem de Avrupa’ya süratle yayılıyor. 8. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar milyonlarca insanın ölmesine neden oluyor. Hastalığın iskelette bıraktığı izler, yaraları çok korkutucu gösteriyor. Parmaklar düşüyor, burun eriyor, damak deliniyor, aslana benzeyen bir yüz, pençeye benzeyen eller ortaya çıkıyor.

Bu hastalığa sahip olan bireylerin elbiselerinin üzerine cüzzamlı manasına gelen “Lepra” sözünün baş harfi olan “L” yazılarak toplum tarafından damgalanıyor. Kilisede son yemek ve bir duayla eline bir sopa, bir çıngırak ve bir tas verip uğurlanarak, kent dışına itiliyor. Münasebetiyle toplumdan dışlanmanın acısı, hastalıktan daha ağır. Bu manada da çok toplumsal manası olan, erken pandemilerden birisi. Anadolu, bilhassa İstanbul, cüzzamın yayılmasında, pandemide değerli bir merkez rolü üstleniyor.

‘KARA VEFAT TAHMİNEN DE EN KIYMETLİ PANDEMİ’

Veba da insanın yakın tarihinde derin izler bırakan bir hastalık. Yazılı metinler veba salgınının tarihini ne kadar eskiye götürüyor?

Yazılı metinlere nazaran en eski veba salgınının Hititlerde olduğunu biliyoruz. Daha evvelki Sümer yazıtlarında da belli hastalıklardan insanların öldüğü ve yok olduğu biliniyor. Bu enfeksiyonun, Anadolu’da insan topluluklarını kitleler halinde yok ettiği ve hatta Hitit metinlerinde, savaşlardan daha çok insanı salgında kaybettikleri için acı çektiklerini, Hitit hükümdarlarının da bu nedenle öldüğünü anlatıyorlar. Hitit iskeletleri hakkındaki sonlu bilgimizle, bu hastalığın veba olabileceğini, lakin şimdi kanıtlanamadığını söyleyebiliriz.

Hititlerdeki veba salgınından sonra Anadolu’yu kasıp kavuran Justinian Veba salgını ise en erken kanıtlardır. 541-543’te birinci sefer görülen Justinian Vebası, 8. yy’a kadar Anadolu’da aralıklarla devam ediyor. Lakin Kara Vefat, yani Kara Veba salgını, Avrupa, Batı Asya ve Kuzey Afrika’yı saran, tahminen de en değerli pandemidir. Ve bunun Batı Avrasya’ya yayılmasının 1346-1353 ortasında olduğunu biliyoruz. Bu salgın da neredeyse 18. yüzyıla kadar Anadolu’da muhakkak bölgelerde adım adım devam edip süregeliyor.

Verem, cüzzam, frengi, veba salgınları… Bunlar, Anadolu’nun içinde bulunduğu coğrafya ve dünyanın öteki bölgeleri için ne birinci ne de son. Dünya şu anda yeni tip korona virüsüyle karşı karşıya. Sizce geçmişin izlerinin bugüne söyleyeceği neler var?

Tek ilahlı dinler, Adem’i/insanı tanımlarken allahın siluetinden yaratılmış bir varlık; eşref-i mahlukat (bütün yaratıkların en şereflisi) formunda addeder. Münasebetiyle her şey insanın ne kadar güçlü, ne kadar harika yaratılmış ve ne kadar değerli bir varlık olduğu üzerinden kurgulanır. Egosantrik niyet üslubu ve bunun oluşturduğu homosantrik bir dünya görüşü ile her şey onun için yaratılmıştır. Tabi bu türlü bir algılama biçimi bu cins hastalıklarla karşı karşıya geldiğimizde istikrarımızı bozuyor, biraz şaşırtıyor bizleri. Lakin ben derslerimde de öğrencilerime daima şunu söylerim: “İnsan olarak kendinizi bu kadar eksiksiz yaratılmış, güçlü hissetmeyin. Bir mikrop, sizi alıp götürür”.

Bugüne kadar enfeksiyonel hastalıklar, tarih kitaplarının kirli sayfalarında, arkeolojinin katmanları ortasında kaybolup gitmiş bir masal üzere düşünülürken, malumun ilanı gerçekleşti, birden bu hastalıkla yüz yüze kaldık. Pekala, bu hastalıkla baş edebilecek miyiz? Büyük olasılıkla baş edeceğiz. Tahminen tedavi yolu bulunacak, en azından insanların bir kısmı adapte olacak. Lakin bir kısmının hayatlarına da mal olacak…

Yani kıssadan pay şu: İnsanın etrafı ile evrimsel ilgisi değiştikçe yeni hastalıkların, ortaya çıkacağını bilmemiz gerekiyor. Bu çerçevede Covid-19, bir birinci değil, son da olmayacaktır. Lakin Covid-19 pandemisinin bize öğrettiği; özgür piyasa iktisadı ve kapitalizmin, virüs karşısında diz çöküşüdür. Sosyoekonomik eşitsizliklerin hastalığa yakalanma riskindeki ehemmiyetinin yansıtıcısı, en alttakilerin kaldıkları çaresizliklerin dışavurumudur, maskenin düşüşüdür. Sıcak para ile dönen sistemin üretim ve paylaşım açısından tekrar düzenlenmesi gerekliliğidir. Bu cins durumlarda vücudumuzun nasıl reaksiyon göstereceğinden çok, nasıl bir strateji geliştireceğimiz daha değerli üzere görünüyor…

Gazete Duvar