A. Tuba Ökse*

Zelzeleler insanların günümüzden 14 bin yıl öncesinden itibaren kendi konutlarını inşa etmeye başlamalarından beri arkeolojik dolgularda izler bırakmıştır. Bu izleri, devrilmiş, çatlamış, eğilmiş ve deforme olmuş duvarlardan okuyabiliyoruz. İşte Dicle Nehri’nin sekileri üzerine kurulmuş olan ve Ilısu Barajı’ndan etkilenen höyüklerde açığa çıkartılan Tunç Çağı yerleşimlerinden kimilerinde da kerpiçten inşa edilmiş yapılarda meydana gelen yıkılma ve bozulmalar, binaların sarsıntı geçirdiğini gösteriyor. Bu höyüklerden biri olan Salat Tepe’de M.Ö. 22. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar her 100-150 yılda bir sarsıntılar meydana geldiğini anlıyoruz:

M.Ö. 22. YÜZYIL ZELZELESİ

Salat Zirve üzerine M.Ö. 23. yüzyılda inşa edilmiş taş temelsiz kerpiç duvarları olan tek odalı konutlar ile dar sokaklarla çevrelenmiş taş temelli, kerpiç duvarlı, çok odalı bir yapı ve kerpiç teras açığa çıkarılmıştır. Çok odalı yapının merdivenle inilen bodrum depoları, yüksek kil tezgâhları bulunan bir işlik odası, kireç sıvalı tabanı üzerinde kap yerleştirme yerleri bulunan bir odası, bir salon ve bir de giriş odası bulunmaktadır.

Çok odalı yapıda sarsıntı izleri.

Yapıların tamamı yangın geçirmiş, duvarların ayakta kalan kısımlarında islenmeler meydana gelmiş ve yangından kaynaklanan kül katmanları oda tabanlarını örtmüştür. Tavanın çökmesi sonucu oda tabanları üzerine çok sayıda kırılmış kap yığılmıştır. Çok odalı yapının depo kısmını çevreleyen ikiz duvarlar birbirinden ayrılmış, eğilmiş ve kimi duvarlar çatlamıştır. Bu yapı ile temaslı kerpiç terasın üzerini kaplayan yangın enkazı üzerine de kerpiç duvarlar devrilmiştir. Duvarların bu durumu, yerleşimin M.Ö. 2150 öncesinde meydana gelen bir yer sarsıntısından etkilendiğini göstermektedir.

M.Ö. 21. YÜZYIL ZELZELESİ

Evvelki yerleşimin enkazı yıkımın çabucak akabinde yerler doldurularak düzleştirilmiş ve yeni bir yerleşim inşa edilmiştir. Bu dolgulara açılan küçük çukurlar içerisine pişmiş topraktan biçimlendirilmiş ve bilhassa kırılmış insan ve hayvan figürleri ile boynuz modelleri ve minyatür kaplar yerleştirilmiştir. Yeni inşa edilen kerpiç duvarların temelleri altına, duvar boyunca yaklaşık 1-1.5 metre aralıklarla açılan küçük çukurlara domuz yavrusu çenesi, köpek çenesi, kuzu omur modülü ya da yeni doğmuş domuz yavruları bırakılmıştır. Bu uygulama, muhtemelen yeni yerleşimi eski yerleşimin maruz kaldığı felaketten ve tinsel kirlenmeden korumak için uygulanan ayinlerin kalıntıları olmalıdır.

Çok odalı yapıda zelzele izleri.
Bu yerleşimde birbirinden dar sokaklarla ayrılmış 2-3 odalı, tek katlı konutlar bulunmaktadır. Konutların en geniş odaları ocaklar, tabana gömülmüş su küpleri, depo çukurları ve pişirme kapları bulunan mutfaklardır. Konutların duvarlarında ve tabanlarında görülen ağır islenme, yerleşimin yangın geçirdiğine işaret etmektedir. Odaların tabanları üzerine yığılmış çok sayıda kırılmış kap, büyük olasılıkla tavanın çökmesiyle tahrip olmuştur. Kimileri 3.5 metre yükseklikte korunmuş duvarlarda görülen eğilmeler ve çatlamalar ile kerpiç sıralarında ortaya çıkan yatay ve dikey dalgalanmalara nazaran bu yerleşim M.Ö. 2050 yıllarında meydana gelen bir sarsıntıyla yıkılmıştır.

M.Ö. 19/18. YÜZYIL SARSINTISI

Zelzeleyle yıkılan yerleşim vakit geçirilmeden yine inşa edilmiştir. Yerler molozla doldurulmuş, yangın enkazı balçıkla kapatılmıştır. Balçık dolgular ortasında bulunan kül birikintileri, pişmiş toprak figür modülleri ile yeni inşa edilen duvarlar boyunca kazılan çukurlara yerleştirilen domuz, geyik, köpek, kuzu üzere kurban hayvanı modülleri da eski yerleşimin yaşadığı kötülüklerin, yeni yerleşime bulaşmasını önlemek maksadıyla uygulanan ayinlerin kalıntıları olmalıdır.

Bu yerleşimin konutları da çakıl döşeli dar sokaklarla birbirinden ayrılmıştır. Evvelki yerleşime ilişkin duvarların ayakta kalan kısımları yontulup dere taşları ile destek edilmiş ve kerpiç duvarlar yenilenmiştir. Birtakım duvarların taş temelleri ortasına, bir çanak içerisinde yeni doğmuş domuz yavrusu bırakılması da yeni yerleşimin bahtının iyi olmasını sağlamaya yönelik yapı ritüellerinin kalıntılarıdır.

Yapılarda şiddetli yangın izleri belirlenmiş, oda tabanları üzerine çok sayıda kırılmış pişmiş toprak kap yığılmıştır. Bir yanık tabanı kaplayan küllü dolgu üzerine devrilmiş kerpiç duvar yaklaşık 4 m. yüksekliktedir. Kuzeye gerçek meyil veren kalın bir duvardaki çatlamalar ile yangın enkazı üzerine devrilen kerpiç duvarlar, bu yerleşimin de sarsıntı geçirdiğini ve sarsıntı sırasında çıkan yangının tüm yerleşimi etkilediğini göstermektedir. Bir yapıda açığa çıkan yanmış iskelet, başına çatıyı oluşturan bir merteğin isabet emesi sonucu oda tabanına sırt üstü düşmüş ve hayatını yitirmiştir.

Bir öbür konutun yıkıntıları üzerine, içinde yeni doğmuş bir domuz yavrusu bulunan çanağın baş aşağı yerleştirilmesi, yapının geçirdiği felaketin bu katmanda mühürlenerek sonraki yerleşimi etkilememesi için uygulanan bir ayinin kalıntısıdır.

Kuzeye yanlışsız devrilmiş duvar izleri.

M.Ö. 17. YÜZYIL ZELZELELERİ

Bu yapıların yıkıntıları kerpiç molozu ve taş ile doldurulduktan sonra üzeri kalın balçık katmanı ile düzleştirilmiştir. İri kireçtaşlarından inşa edilen kalın temellerin üstüne balçık ve çakıl dolgu yerleştirilmiş, üzeri sazlarla düzgün hale getirilmiştir. Temellerin üzerine standart boyutlu kerpiçlerle örülen duvarlara 10-12 sırada bir sazlar yerleştirilmiştir. Yapılarda ahşap karkas kullanılmamış, yığma prosedürüyle inşa edilmiştir.

Duvarlar farklı yükseklikleri ve farklı kırılmaları nedeniyle tabana farklı açılarla devrilmiştir. Yapının yıkılmayan duvarlarında çeşitli deformasyonlar belirlenmiştir. Güney kanattaki mutfağın batı duvarı doğuya gerçek yaklaşık 15 cm. eğim yapmış, birtakım duvarlarda hafif şişkinlikler ve çatlamalar meydana gelmiştir. Kimi kerpiç sıraları kayarak duvarlarda sistemsiz dalgalanmalara yol açmış, kimi kerpiç sıraları ezilerek incelmiştir. Yerlerin birçoklarında kapı, mobilya üzere ahşap öğeler yanmış ve duvar sıvaları ısının yükseldiği bölgelerde kırmızı renk almıştır. Kimi duvarlar onarılmıştır. Bir kapının pervaz kenarı balçık ile doldurularak eksik kısım onarılmış, eğilen kimi duvarlara kerpiç payandalar inşa edilmiş, kimileri ince duvarlarla desteklenmiştir. Birtakım yerlerde taban üstü buluntularına ya da insan iskeletlerine rastlanmamış olması, yapının tamirat sırasında boşaltıldığı izlenimini bırakmıştır.

Küçük çukurlara kırılmış insan ve hayvan figürleri ya da kurban edildiği düşünülen koyun/keçi bırakılmış, büyük baş hayvanlara ilişkin ayaklar ya da boynuzlar yerleştirilmiştir. Bir yerin enkazı üzerine baş aşağı kapatılan bir çanak içerisine hayvan kemikleri ve kırılmış bir insan figürü yerleştirilmiştir. Yaşanan felaketin berbat yansımaları tinsel olarak bu figürlere yüklendikten sonra figürlerin kırılarak gömülmesi, bu zelzele felaketinin def edilmesi için uygulanan bir ayindir. Kötülüklerin tinsel olarak üzerine yüklendiği keçinin yerleşimden kovulması ya da öldürülüp gömülmesi halinde uygulanan Günah Keçisi Ayini, bu yerleşimlerde onları taklit eden pişmiş toprak figürler üzerinde uygulanmış, bu çukurlar daha sonra çamur ile sıvanarak kapatılmıştır. Bu ayinlerden sonra M.Ö. 16. yüzyılda zirve üzerine yine inşaat yapılmıştır.

Salat Zirve ile gibisi mimari özellikler gösteren Hirbemerdon IIIA katmanında, Kenantepe C1 alanında ve Giricano A yapısında da devrilmiş duvarlar belirlenmiş, Üçtepe 11. tabakanın yanmış yapısı ile Ziyarettepe’deki şiddetli yanmış yapıların tavanı çok sayıda seramik kabın bulunduğu taban üzerine çökmüştür. Zagros bindirme jenerasyonunda yer alan Godin Tepe’nin III2 katmanı da M.Ö. 1650-1600 yıllarında zelzele sonucu yıkılmıştır. Kerkük yakınında yer alan Nuzi Antik Kenti’nde A Tapınağı’na ilişkin bir devrilmiş duvarın varlığı, Zagros bindirme jenerasyonunda M.Ö. 15. yüzyılda da bir sarsıntının meydana geldiğini göstermektedir. Burada ele geçen bir çivi yazılı tabletteki “deprem falı” metni de bölgenin arka arda meydana gelen sarsıntılardan etkilendiğinin göstergelerindendir.

TARİHİ SARSINTILAR

Üst Dicle vadisi, Bitlis bindirme jenerasyonunda bulunan Narlı-Kozluk fay sınırının yaklaşık 75 km. güneyinde yer almakta ve bu neslin güney ucu, Zagros bindirmesine bağlanmaktadır. Arabistan plakasının, Avrasya plakası altına girdiği bindirme neslinin ürettiği zelzelelere tanıklık etmektedir. Bitlis bindirme neslinde Richter ölçeğine nazaran 6.9-7.1 büyüklüğünde sarsıntılar meydana gelmektedir.1156 yılında meydana gelen 7.6 büyüklüğündeki zelzele Malatya’dan Bağdat’a ve Filistin’e kadar uzanan bölgede hissedilmiştir. Bunu izleyen şiddetli sarsıntılar 1866 ve 1878 yıllarında Diyarbakır’da, 1938 yılında Lice ve Kulp’ta ve 1964 yılında Kurtalan’da meydana gelmiştir. 1975 yılında meydana gelen ve kerpiç yapıların tümüyle yıkılmasına neden olan Lice sarsıntısı 6.7 büyüklüğünde ölçülmüştür. Bu zelzele sırasında Üst Salat beldesinde kerpiç konutlarda de çatlamalar meydana gelmiştir.

Sonuç olarak, Salat Tepe’de duvarların devrilmiş olmasının yanı sıra, kerpiçlerin ortalarının yatay eksende kısmen açılmış olmasının, duvarlarda görülen çeşitli deformasyonların ve çatlakların yer sarsıntılarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Gibisi zelzele hasarları çağdaş kerpiç yapılarda da meydana gelmektedir. İran’ın batısını, kuzey-güney doğrultusunda kat eden değerli bir fay sınırı olan Zagros bindirme jenerasyonunda 2003 yılında meydana gelen 6.7 büyüklüğündeki zelzelenin, İran’ın güneydoğusundaki Qir ve Bam kentlerindeki kerpiç yapılarda neden olduğu hasar, Salat Zirve yapısına benzerlik göstermektedir. Salat Tepe’de meydana gelen zelzelelerin en az 6 büyüklüğünde olabileceği kıymetlendirilmektedir.

Kuzeye gerçek devrilmiş duvar izleri.
Eski çağlarda zelzelelerin magma üzerinde yüzen plaka hareketlerinden kaynaklandığı bilinmediği için, bunların ilahların laneti olduğuna inanılırdı. Bu nedenle de her zelzeleden sonra kimi ritüeller uygulanarak bu lanetin ortadan kaldırılması umulurdu. Salat Tepe’nin M.Ö. 2. binde kurulan çabucak her katmanının sarsıntı nedeniyle yıkılmış olması, bu yıkımın yapıların dayanıksızlığından kaynaklandığının bilinmediğini göstermektedir. Günümüzde fay sınırlarının pozisyonu bilinmesine karşın yeniden tıpkı yerlerde sağlam yapılmamış binalarda hayatın devam etmesi, insanların tabiat olaylarından hâlâ ders çıkartmakta zorlandığının bir göstergesidir.

* Prof. Dr., Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı.

Gazete Duvar