Gökçen Beyinli
2012 Ocak ayında beş buçuk yaşındaki kızımı alıp doktora yapmak için Berlin’e gittiğimde şimdi ülke bu “halde” değildi lakin değişimin başladığı da hissediliyordu. 2006’dan beri editör olarak çalıştığım ve daha çok bayan hakları, azınlıklar, İslam, Türkiye tarihindeki tabu hususlar üzerine araştırma haberler yaptığım Yeni Aktüel mecmuasında son devirlerde değil bu bahislerde haber yapmak, var olmak bile zorlaşmış, mobbing sıradanlaşmıştı. “Tam zamanında” Alman Araştırma Akademisi bursunu kazanarak tam-zamanlı gazeteciliği bıraktım, aslında ardından Yeni Aktüel de kapandı. Sonrası uzun ve malum…
Bugün geldiğimiz noktada geleceğe dair umudu korumak zorlaştı, lakin kanımca tam da bu yüzden bir mecburilik, ahlaki bir sorumluluk haline geldi. Ferdî deneyimimden yola çıktığım, bir müddettir aklımda olan ve yakın etrafımdaki arkadaşlarımla tartıştığımız,“Türkiye’ye dönmek” konusunu, ABD, Kanada, İngiltere, Fransa, Almanya, Arjantin ve Brezilya’da bir devir yaşamış ve farklı tarihlerde de olsa genel olarak 2013’ten, yani herkesin gitmeye niyetlendiği/başladığı Gezi’den sonra Türkiye’ye dönmüş bireylerle görüştüm. Kimileri isimleri bende kalmak kaidesiyle konuşmayı kabul etti ve öykülerine müstear isimleriyle yer verdim, ki aslında bu durum memleketin durumuna dair önemli ipuçları veriyor. Keza, haber için görüştüğüm bir kişinin “haberi Zaytung için mi yapıyorsun?” diyerek yaptığı latife de…
Elbet her göç kıssası şahsına münhasırdır, benimki bu haberin merkezinde olmasa da hayatımızın 6 yılını geçirdiğimiz, bir yuva inşa ettiğimiz Berlin’den dönme kararıma dair birkaç kelam etmeliyim: Yurt dışı tecrübem sayesinde “dünyanın” her ülkede ve kentte “aynı” olduğunu yaşayarak bildim. İki yıl evvel Türkiye’ye, tek başında çocuk büyütmekten yorulduğum, ne Berlin, ne bir müddet yaşadığım Londra, Oxford üzere kentlerde, ne de işim sayesinde bulunduğum ülkelerde, hayal ettiğim özgürlük/hak/hakkaniyet/huzuru bulamayacağıma kanaat getirdiğim için döndüm. Tahminen bunları ve dahi fazlasını bulanlar vardır, lakin kaideler ne olursa olsun dönenler/kalanlar umarım haberi okuyarak güç ve umut tazeler. Ya da daha hoş bir hayat umuduyla gitme planları yapanlar hayallerini daha gerçekçi kurarak daha az hırpalanırlar.
‘NEDEN DÖNDÜN?!’
Konuştuğum şahısların hepsi dönme kararı verince yahut döndükten sonra “deli misin” reaksiyonlarına maruz kalmış, hatta Müjgan bu durumdan o kadar bunalmış ki “yazılı bir metin hazırlayıp cebinde taşımayı, sorana susarak o metni vermeyi” düşünmüş.
Bu hususta yaşadığı tecrübeyi detayla paylaşan Duru Örs, bu sorunun ekseriyetle hiç yurt dışına çıkmamış ya da uzun müddet yurt dışında yaşamamış olan insanlardan geldiğini belirtiyor: “Çünkü çıkan bilir, hiçbir şey dışarıdan göründüğü üzere değil, tam bilakis bitmeyen bir gayrette devam eder.”
25 yaşında iken 2003 yılında Arjantin’e, oradan da Brezilya’ya “bir daha dönmemek üzere” giden Duru, çetrefil lakin yaratıcı ve dönüştürücü 9 yıldan sonra 2014 yılında dönmüş. Dönme isteğinin ne vakit oluştuğunu kendisine sorduğunda hatırladığı en besbelli anı şöyle anlatıyor: “2013 yılı Seyahat hadiseleri olurken, Berkin Elvan öldüğünde konuttaki arkadaşlarıma bunun haberini verirken, ‘Çocuk ekmek almaya giderken vuruldu…’ dedim, Meksikalı arkadaşım, ‘Meksika’da her gün bu türlü bir sürü çocuk ölüyor’ dedi, ben de ‘Ama bizim için bu çocuk çok önemliydi’ dediğim an sağıma soluma bakındım, gerim önüm, biz sözü başımda yankılandı. Bir uğultuya dönüştü, başımı yastığa koydum geçmedi, duş aldım geçmedi, günlerce konutta bir ruh üzere dolandım. Sonrasında gelen öbür haberlerle, başım daima Türkiye’deydi.”
‘HİÇ ÇIKMASAYDIM ŞU AN OLDUĞUM KİŞİ OLAMAZDIM’
Duru’ya nazaran Türkiye’de yaşamanın çok güç olduğu, çok direnç gerektirdiği aşikâr lakin dünyanın birçok ülkesiyle tıpkı sıkıntıları paylaştığımız da ortada: “Birçok ülkede ırkçılık, bayan cinayetleri, çocuk istismarları, insan hakları ihlalleri, yolsuzluklar, eşitsizlik, haksızlıklar, baskılar var. Türkiye’de kültürel mirası aktarma şartları yaratılamadığı, yaratılmasına müsaade verilmediği için eğitim eksik kalıyor ve nefret kültürü çok fazla besleniyor. Sevgisizliğin yarattığı tahammülsüzlük şiddeti doğuruyor ve bayan, erkek, çocuk, hayvan her gün bu şiddete maruz kalıyoruz.”
Buna karşın ona nazaran burada yaşamanın olumlu tarafı “geçmişine, çocukluğuna, edebiyatına, ailene, lisanına yakın olmak”. Ülkeyi terk etme planının olmadığını, zati artık nerede olduğundan çok ne yaptığıyla ilgilendiğini, neyi, nasıl ürettiğinin değerli olduğunu vurguluyor. Lakin bunları on yıl gezmiş biri olarak söylediğinin de altını çiziyor: “Hiç çıkmasaydım kaybolur masraf, şu an olduğum kişi olamazdım.”
Yaşadığı tecrübenin onu değiştirmesinin “o yolda biraz kaybolmakla keşfettiği” şeyler sayesinde olduğunun farkında ve yurt dışında yaşamayı şöyle tanım ediyor: “İnanılmaz bir hayat tecrübesi ve bilgi birikimine sahip oluyorsunuz, kendimi birkaç üniversite bitirmiş üzere hissediyorum. Bu seyahatte öğrendiğim iki lisanda çevirmenlik ve öğretmenlik yapmaktayım. Sorun çözebilme marifeti inanılmaz gelişiyor. Kendini, farklı kültürleri tanıma, farklı olanı anlamaya çalışma, gayret edebilme yetisinin yanı sıra gördüğün, dinlediğin, okuduğun şeyler seni diğer bir beşere dönüştürüyor.”
25 yaşına dek rakı içmeyen, anason kokusuyla midesi bulanan Duru’ya, döndükten sonra “yudumladığı birinci rakı, sabahında ince aşikâr bardaktan içtiği çay, yediği zeytin, duyduğu Türkçe kelimeler” o denli bir rahatlama getirmiş ki, bir an bile pişman olmamış: “Birçok şey tamamlanmış ve öteki bir şeye evrilmiş, dinamiğin kendisi ben farkında olmadan beni gereksinimim olan şeye yanlışsız götürmüştü.”
DÖNDÜĞÜNE PİŞMAN OLMAK
Ferhat 2002 yılında eğitim gayeli göç edenlerden. Fransa, Amerika ve Almanya’da 12 yıl yaşadıktan sonra üniversitede öğretim takımı bulmak için 2014’te Türkiye’ye dönmüş. “Döndüğüne hiç pişman oldun mu?” sorusuna “Kuşkusuz yüzlerce kere. Siyaseten değil lakin, gündelik yaşam pratiği ve hatta estetiği açısından” yanıtını veriyor.
Ferhat’a nazaran yurt dışında yaşamanın olumlu tarafı gündelik ömür kolaylığı, sistem ve dakiklik. Türkiye’de ise, meskenden markete gidip gelmek dahi “Tam bir düşük yoğunluklu çatışmaya benziyor. Kimselere çarpmadan, kaza geçirmeden, sıra kaptırmadan, kaldırımda yürüme tertibinden şikayet etmeden meskene dönüşünüz neredeyse imkansız üzere; her an tetikte olmanız gerekiyor.”
Ferhat bu yüzden son iki yılda, internetten alışverişini epey arttırmış. İnsan bağlarındaki aranın, “hep bir pazarlık süreci, oynak ve flu olması” onu rahatsız ediyor ve Türkiye’deki insanların güya hudut ve aralığın belirlenmesinden kaygılandığını düşünüyor, “Gerçi covid sonrası bu değişebilir, bekleyip görmek gerekiyor” diye de ekliyor.
2012 sonbaharında doktora eğitimi için Kanada’ya giden ve 2018 baharında Türkiye’ye dönen Doğan da tekrar gitmeyi bir mümkünlük olarak düşünüyor, lakin Ferhat’ın bilakis döndüğüne hiç pişman olmamış, zira Türkiye’ye dair özlediği birçok şeyi tekrar görme, deneyimleme imkânı bulmak onca sene sonra iyi gelmiş. Lakin Türkiye’deyken 5,5 sene boyunca yaşadığı ve “bazen tahminen biraz fazla da eleştirdiği” Kanada’nın eskisinden daha hoş bir yer olarak gözüktüğü periyotları sıklıkla yaşamış. Kanada’ya dair tenkitleri ise yaşadığı kentle ilgili: “140 bin kişilik küçük bir üniversite kentinde gecen beş buçuk sene beni bıktırdı. Olaysız, rahat bir ömür üzere gelebiliyor lakin hayatının neredeyse tamamını İstanbul’da geçirmiş biri için bu da bir yerden sonra bunaltıcı olabiliyor.”
Doğan aşikâr bir hayat akışına alışkın insanların, büyük kentleri ve o kentlerin insan kalabalığını norm olarak görme eğiliminin ne kadar vakit geçse de baki kalabildiğini vurguluyor.
‘HER VAKIT BİRAZ YABANCI, BİRAZ ÖTEKİ’
Doğan’a nazaran yurt dışında her yer, fakat bilhassa küçük kentler, daha homojen nüfuslarıyla beşere yabancı olduğunu devamlı hatırlatan yerler, ki bu da geri dönmesinde bir rol oynamış: ”Yurt dışına gitme planları yapan birileri varsa şu an, yurt dışında, göl kenarında, az nüfuslu, kendi halinde, rahat bir yerleşim yeri hayali yerine, çok kültürlü ve kimlikli yapılarıyla büyük kentleri öneririm. Büyük kentlerin genelde yabancıya daha açık olduğu argüman edilebilir.”
Tekrar de siz ne kadar alışırsanız alışın, gittiğiniz yerin size hiçbir vakit tam olarak alışmadığının, her vakit biraz yabancı, biraz öteki olarak kalacağınızın altını çiziyor. Bilhassa günümüzde, sağ siyasi partilerin gücünün ve aktifliğinin dünya genelinde arttığı bir devirde gidilen çabucak her ülkede misal bir görüntüye hazırlıklı olmayı öneriyor. Doğan’ın “biraz maddi bir gereklilik” olarak da gördüğü geri dönme sebebi ise yurt dışında iş garantisinin sanıldığının bilakis her daim geçerli olmadığını gösteriyor. Doktora müddetince geçimini doktora bursu, asistanlık ve öğretim vazifelisi olarak sağlayan Doğan kazanılan paranın cüzi bir sayı olduğunu, değil para biriktirmek, “kıt kanaat” yaşandığını, sonrasında çabucak iş bulmanın zorluğuna dikkat çekiyor.
‘ÇOCUĞUMUN GELECEĞİ’
Kimi aileler için ise dönme kararında çocuklar belirleyici. Örneğin 1998’de Almanya’ya eğitim emelli giden, 20 yıl farklı kentlerinde yaşayan ve işi sebebiyle Avrupa’nın da farklı kentlerinde bulunan Müjgan ve ailesi 2018 yazında Türkiye’ye dönmüşler. Bu kararda kızlarının “bizden farklı bir kültürde yetişmesini, bize ve kendi milletine yabancılaşmamasını” istemeleri tesirli olmuş. Gerçi karı koca eğitim maksatlı gittikleri için maksatları baştan beri dönmek imiş, yalnızca ortaya hoş bir iş mesleği, kızlarının doğumu, mesken almak üzere sebepler girince gecikmiş. Senede bir kaç defa Türkiye’ye gelseler de vakit içinde Türkiye’ye olan hasretleri azalmamış, tersine artmış.
Türkiye’de insanların daima kolay ve kısa yolu seçip işlerini yarım yamalak yapmaları, eğitim imkanlarının maddi imkanlara bağlı olması ve güvenlik için Almanya’ya nazaran daha fazla dikkat etmesi onu rahatsız etse de, Müjgan döndüklerine hiç pişman olmamış. Bunda her şeyi kendi lisanında söz edip, “insanların sıcaklığını, yardımseverliğini ve alışılmış misafirperverliğini ta derinlerde hissedebilmek” ve insanın moralini olumlu tarafta etkileyen “güneşli günlere uyanabilmek” değerli rol oynuyor. Yeniden de gelecekte kızının ileri seviye eğitimi için gerekirse yine gidebileceğini belirtiyor. Yani bir çok kişi için olduğu üzere, Müjgan için de çocuğunun geleceği, dönmekte de gitmekte de tesirli bir sebep oluşturuyor.
2003’te Almanya’ya aile birleşimi sebebiyle giden ve 2019’da dönen Sibel ve ailesinin dönüşünde de çocuklarının Türk kültürü ile büyümeleri dileği belirleyici olmuş. Birinci vakitler dostlarını, oradaki konutlarını çok özlediği için ve çocuklarının oradaki kaidelerini burada sağlayamayacaklarından endişelendiği için kısa bir pişmanlık yaşamış, lakin gelecekte yurt dışına gitmeyi düşünmüyor. Ona nazaran her şeye karşın Türkiye’de ömür daha hoş, her daim güneş olması müspet güç veriyor, ailenin yanında yaşamak ise özgüven aşılıyor; üstelik Almanya’da hayat berbata gidiyor, zira yabancılara bakış açıları olumsuz, dahası ırkçılık yaygın.
ALMANYA HAYALİ VE GERÇEĞİ
Türkiye’den göçün en ağır olduğu ülkelerden Almanya’nın durumu, konuştuğum kimi bireyler için dönme kararında önemli bir etken. Bu hususta Müjgan Almanya’daki tertip, iş disiplini, insanların verdiği kelamı tutmaları, dakiklikleri ve hayatın bu sayede aşikâr bir tertip içinde akması üzere olumlu tarafları teslim etse de, Türklere karşı genel bir önyargıya dikkat çekiyor: “Her seferinde yeni tanıştığınız şahıstan ‘hiç Türk’e benzemiyorsun lafını duyup üzülüyordum. Ayrıyeten meslek olarak ne kadar güçlü bir geçmişle işinizi yapsanız da ‘gizli’ bir ‘daha ilerlemesin’ siyasetinin olduğuna da inananlardanım.”
Bu mevzuda röportajımızda tecrübelerini ve kanılarını daha detaylı paylaşan Dilek, 2002’de doktora için ABD’ye, 2008’de doktora sonrası projesi için Almanya’ya gitmiş. Almanya akademisinde Almanların dahi almakta zorlandığı, Alman Araştırma Enstitüsü (DFG) tarafından verilen 5 yıllık bir araştırma hibesini kazanarak üniversitede kendi araştırma kümesini kurmuş. Gittikten 13 yıl sonra Türkiye’ye dönüşünü basitçe “eve dönmek” yerine “yeni biri olarak yeni bir yere dönmek” olarak tanım ediyor, zira 2002’de gittikten bir kaç ay sonra AK Parti’nin iktidara gelmesiyle yalnızca Türkiye’nin değil, yurt dışında kendisinin de değiştiğini vurguluyor.
Dilek’in dönme kararını vermesinde en kıymetli sebeplerden biri, Alman akademisinde keyifli olmamak: “Amerika’dan sonra Almanya akademisi bana çok eski model, çok hiyerarşik, çok hantal geldi. Araştırmaya iyi yatırım yapması iyiydi, lakin akademik kültür içine kapalıydı ve heyecan vermiyordu.”
Dilek için ikinci sebep, akademik kültürünü Alman akademisinin kültürüne uydurmadığı sürece orada daima “teğet” bir konumda kalacağını, daima fon başvurusu yapmak zorunda olacağını, hiçbir vakit oranın yerleşik nizamının asli bir kesimi olamayacağını anlamak olmuş.
‘SOL OMUZUMUN ART UCUNDA’ DEVLET
Dilek Almanya’da yaşama tecrübesini de “hep bir eksiklik, tam olamama duygusu” olarak tanım ediyor: “Almanya sizi lakin ona benzediğiniz ölçüde rahat ettirir. Ona benzemez olduğunuz halde orada gönül rahatlığı vermez beşere, daima ‘yabancı’ hissettirir. Hayatımda birinci defa Almanya’da kendimi “göçmen” hissettim. Daha doğrusu, Almanya bana biteviye göçmen olduğumu söyledi ve hatırlatmaya devam etti.”
Dilek Almanya’da devleti daima “Sol omzumun art ucunda hissettim” diyor ve ekliyor: “Her an her yerde beni izlediğini hissettiğim bir yaratık üzere. Devlet kamusal ve özel alanı o kadar yakından denetim altında tutuyordu ki, insan -benim bildiğim türden- bir özgürlük hissini yaşayamıyordu. Devletin bu denetimine razı olursanız Almanya’nın size vaadi güvenlik ve refah oluyor. Hayatta en öne koyduğum şeyler bunlar olmadığından bu vaat beni keyifli etmeye yetmedi. Kısmen ve bir müddet onun nimetlerinden faydalandım elbette fakat hayatımın geri kalanını o çerçevede şekillendirmek istemedim. Kapana kısılma hissi veriyordu zira bu bana.”
Dilek için dönme kararı Türkiye’de “siyasetin belirleyiciliğinin -ötesinde demeyelim de- ana öge olmadığı bir alan” olmasıyla yakından alakalı. Türkiye’nin daha berbata giden siyasi durumunun farkında elbette, lakin hayatı “devletle o kadar içli dışlı, burun buruna değil de, kendi elleriyle şekillendirebiliyorum hissi” değerli. Dahası, Almanya’daki “uzaktan bakıldığında bilmeyen gözlere güllük gülistanlık üzere görünen sistemin de o denli matah bir şey olmadığının, liberal özgürlükler olarak sunulan nizamı tehdit etmeye başladığı anda nasıl sert bir karşılık verildiğinin, liberal refah devletinin ikiyüzlülüklerinin” de farkında.
ÖZGÜRLÜK YANILSAMASI
Almanya’da durum bu türlü iken İngiltere’de de çok farklı olmayabiliyor. 2012’de doktora yapmak için İngiltere’ye giden, orada evlenip çocuğunu doğuran, kızı 6 aylıkken 2018’de Türkiye’ye dönen Burcu Dabak Özdemir de orada kendini daima konuk üzere hissettiğini söylüyor:
“Burada kimliğimi kuran temel bileşenlerin- mesela feminist olmak üzere, aktivist olmak gibi- orada karşılığını bulamadım. Bunun için uğraşmış olmama karşın. Çalıştığım üniversite son derece saygılı, düzeyli lakin uzaklıklı ve dışarıdan davrandı. Güya daima bir duvar vardı ortamızda. Bu da beni çok sıkıyor ve geriyordu. Görünmez bir el güya daima beni öteliyordu. Örneğin sizden genelde daima Ortadoğu ile ilgili bir şeyler çalışmanızı bekliyorlar. Diğer bir şeyler yapmak istediğinizde üzerinize oturmayan yapamayacağınız bir şeyi hayal ediyormuşsunuz üzere bir his geliyor. Aslında hiç özgür değilsiniz lakin özgürlük yanılsaması her yeri sarmış. Bu nedenle de çok daha tehlikeli görünmeye başladı vakitle her şey. Asla görünmeyen bir düşmanla savaşmak üzere. Bu yüzden o vakte kadar edindiğiniz savunmalarınız da işe yaramaz oluyor. Çırılçıplak kalmak üzere.”
Burcu uzun mühlet bu hissin, dönmek gayesiyle gitmesi ile alakalı olduğunu düşünmüş, ancak sonra her üniversitenin kendi kapasitesine nazaran bulundurabileceği yabancı hoca sayısına kota getirilip, birçok yabancı hoca işten ayrılmak durumunda kalınca, yenileri de işe alınmaz olunca hissettiğinin kuruntundan ibaret olmadığını anlamış. Gündelik hayatta hissettiği “kör döğüşü”ne, kızı olunca köksüz olmanın ne olduğu, ortada kalmanın avantaj ve dezavantajlarını daha çok düşünmek de eklenince, kızının “yükselen sağ ve ırkçı anlayışın içinde tam bir ötekilik sarmalında büyümesini” istemediği için kesin dönüş kararı almış.
Burcu yeniden de yurt dışında yaşamanın olumlu istikametlerini teslim ediyor: “Tüm ezberlerinden kurtulmanı sağlıyor. Kendi memleketinde ezbere hiç düşünmeden yaptığın kolay işleri bile tekrar keşfetmek zorunda kalıyorsun. Bu da algılarını daima açık tutmana sebep oluyor. Memlekette sabit olan tüm kimliklerin bir akışkanlık kazanıyor ve kendinin tekrar yeniden daima kurulduğuna şahit oluyorsun. Kendini de hiç tanımadığın taraflarını keşfederken yakalıyorsun.” Buna karşın bu olumlu tarafları kısa vadeli gördüğünü de ekliyor.
.
Göç tecrübesi insanın tahminen de en çok aidiyet hislerini değiştiriyor ve gurbet, memleket üzere kavramları tekrar tanımlamasına yol açıyor. Örneğin Doğan doktoraya birinci gittiği vakitler, memleket kavramına bağlılığının daha fazla olduğunu söylüyor, lakin bir müddettir Türkiye’de yaşadığı için artık Kanada’yı da “tam gurbet” olarak göremediğini belirtiyor. Memleket kavramını “kendini nispeten ilişkin hissettiğin, birtakım anılarının olduğu, o anılarla birleştirerek, özdeşleştirerek hatırladığın, ömür biçimi, kültürel alışkanlıklarına belirli bir ölçüde sempati duyduğun, aşina olduğun bir coğrafya” diye tanımlıyor ve uzun müddetli diaspora hayatının iki kavram ortasındaki çizgiyi bulanıklaştırdığına inanıyor. Derya için memleket, yakın olana karşı hissedilen bir his. Gurbet ise onun için “-mesela- Rochester’da durup dururken gaipten duyduğum taze simit kokusu” olmuş.
Burcu, memleketi yalnızca sevdiklerinin yanında olduğu yer olarak değil, “Bir otobüs durağında bir insanın yüzündeki sözden ne düşündüğünü ne hissettiğini anlayabildiğin, hekimin, bakkalın sana karşı halini okuyabildiğin yer” olarak tanımlıyor.
Ferhat için “Aklın ve gönlün bir mekandaysa orası memleketindir, fakat ikisi farklı mekandaysa, ne memleket o kadar yakın ne de gurbet o kadar uzak duruyor!” Belki bu nedenle birinci yurt dışına çıktığında dahi ahenk sorunu yaşamadığını, döndüğünden beri ise hala bu süreci hissettiğini ekliyor: “Çünkü yurt dışında değiştiremeyeceğin bir sistem var, burada ise parçası olduğun ve değiştirebileceğini sandığın bir sistem. Bu yüzden, sabahları umutla akşamları ümitsizlikle gidip gelen bir iç dünyanız oluyor.”
Duru memleketi doğduğun, gurbeti içinde taşıdığın yer olarak tanımlıyor. Kanımca şu kelamları, her seye karşın Türkiye’de kalmayı düşünenlere de umut veriyor: “Nasıl ki memlekete her şey sığar, gurbete yalnızca hoşlar, iyiler, doğrular girer. Kendi ülkende de gurbetlik çekebilirsin, uzağa gitmeye gerek yok. Bu günlerde galiba bir çoğumuzun hissettiği bir his bu. Kayıplarımızın her gün arttığı, hoşlukların, sevincin, sanatın, niyetin, tarihin, tabiatın yok edildiği memleketimizde, gurbetimizdeki özgür fikrin, sanatın, doğrunun, iyinin yeşerip taşacağına inancım sonsuz.”
Gazete Duvar
