ABD Lideri Joe Biden’ın Covid-19 aşısında ilaç şirketlerinin patent haklarının askıya alınmasını desteklediği açıklandı. ABD’nin Dünya Ticaret Örgütündeki (DTÖ) Temsilcisi Katherine Tai tarafından 5 Mayıs’ta ilan edilen kararı ve tesirlerini Yetkinreport’da Halk Sıhhati Uzmanı Dr. Nuriye Ortaylı kıymetlendirdi.
Kararın Biden üzerinde, pandeminin felakete dönüştüğü Hindistan başta olmak üzere ülkelere ticari çıkar gözetilmeden aşı sağlanması tarafındaki kamuoyu baskısının sonucu olduğunu belirten Ortaylı’nın, “Aşı krizinde gelişme: ABD patent inadını bıraktı” başlıklı yazısındaki değerlendirmeleri şöyle:
Biden 27 Nisan’da Hindistan Başbakanı Narendra Modi ile görüşerek yardımın artırılacağı kelamını vermiş lakin başta Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) olmak üzere bu adımı yetersiz bulmuştu. Biden’ın bu kararı, şimdi kapsamlı tahlilden uzak olsa da global aşı krizinin tahliline gerçek kıymetli bir adım.
Birebir gün Türkiye’de de Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca Çin ile 100 milyon doz daha Sinovac aşısı için muahedeye varıldığını duyurdu. Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ile görüşmesinde ise Rus Sputnik V aşısının ortak üretiminin konuşulduğu açıklandı.
Bu gelişmelerin perde gerisine bakalım biraz.
AŞI KITLIĞI VE ZENGİNLERİN ISRARI
Dünyada aşı problemi çekileceği daha 2020’nin Aralık ayında, dünya basını kullanıma girmesi muhtemel aşıların 2021 için üretim kestirimlerini yayınladığında aşikardı. 2021 içinde üretilecek toplam aşı ile dünya nüfusunun en iyi ihtimalle üçte biri aşılanabilecekti. Kitle bağışıklığı için gerekli olduğu kestirim edilen %65-70’in çok altındaydı bu oran. Üstelik 2021 aşı üretiminin çok büyük ölçüsü sayıları on kadar güçlü ülke tarafından daha 2020’nin Temmuz ayında parası verilerek ve sıkı kontratlara bağlanarak satın alınmıştı. Münasebetiyle 2021’in sonuna, en iyi ihtimalle de yaz sonuna kadar zenginler kulübü dışında kalan ülkeler için aşının “ender” bir mal olacağı belirliydi. Gerçekten bugüne kadar yapılan 1,2 milyar doz aşının 250 milyondan fazlası ABD’de, sadece 18 milyonu koca Afrika kıtasında yapıldı.
Kıtlık şartlarında aşının adil dağıtımının önündeki pürüz güçlü ülkelerin, daha aşılar Faz III’e başlamadan evvel, evet, risk alarak ve peşin para ödeyerek, 2021 üretiminin birden fazla için ön alım yapmış olmalarıydı. Nüfuslarının birkaç katı ölçüde dozlara sahip, üstelik de üretimin büyük kısmının gerçekleştirildiği bu ülkeler bugüne kadar bu dozları paylaşmak konusunda çok isteksiz davrandılar.
Dünya aşı üretiminde Çin’in çabucak gerisinden ikinci olan ABD yakın vakte kadar hiç bir ülkeye tek bir doz vermemişti. Lakin geçtiğimiz haftalarda ABD’deki aşılama programı, bir cins doygunluğa eriştiği için yavaşladı. Aşılanma 16 yaşa kadar indirildiği halde aşılanma oranlarını yüzde ellinin üzerine çıkarmak çok güç görünüyor. Zira nüfusun şimdi aşı olmamış yarısında aşı zıtlığı ve isteksizliği çok yüksek. Bu yüzden bu kümeleri aşılamak çok kıymetli bir kitle irtibat faaliyetini gerektirecek, hasebiyle çok yavaş ilerleyebilecek. Daha şimdiden birçok eyalette aşıların elde kaldığı, geri iade edildiği haberlere bahis oluyor. Önümüzdeki aydan başlayarak ABD’de üretilen aşıların öbür ülkelere ihracı üzerindeki yasağın kalkması şaşırtan olmaz.
BIDEN İHRAÇ YASAĞINI KALDIRACAK MI?
Global aşı üretiminin önündeki bir başka mahzur yeniden ABD kaynaklı. Aşı üretimi için hayati kimi girdiler sırf ABD’de üretiliyor. Biden idaresi savaş maddelerine (Kore Savaşı sırasında kabul edilen Savunma Yasası) dayanarak bu eserlerin ülke dışına ihracını yasaklamış durumda. Bu yüzden fakir ülkeler için üretim yapan, örneğin Hindistan’daki Serum Enstitüsü üzere üretim tesislerinin üretim yapmaları risk altında. Hem üreticiler hem DSÖ bu yasağı eleştiriyorlar.
Lakin burada da bir ufak gevşeme mümkünlüğü ortaya çıktı. Geçtiğimiz hafta ABD Lideri Biden, Hindistan’a salgınla uğraşında yardım teklif etmek için Başbakan Modi’yi aradı. Görüşmeden sonra da “pandeminin başında Hindistan’ın kendilerine maske ve gözetici materyal gönderdiğini unutmadıklarını, artık de ABD’nin Hindistan’a aşı üretimi için gerekli girdileri göndereceğini” söyledi. Hindistan için yapılan bu kelamda “ayrıcalığın” öbür ülkelerdeki üreticileri kapsamayacağı anlaşılıyor. Tekrar de olumlu tarafta bir adım.
Aşıların güçlü ülkelerce stoklanması kuşkusuz aşı adaletsizliğinin kıymetli bir nedeni. Fakat bundan sonra daha adil bir dağıtım yapılsa bile yeniden de dünya nüfusunun en az yüzde yetmişinin yakın gelecekte aşılanması mümkün olmayacak. Önümüzdeki en kıymetli mahzur üretim kapasitesinin düşüklüğü. DSÖ ve Hudut Tanımayan Tabipler (MSF), Public Citizen’s Küresel Trade Watch üzere memleketler arası sivil kuruluşlar 2021’in başından beri global üretim kapasitesinin arttırılması için orta ve alt gelir kümesindeki ülkelerde de aşı üretim imkanlarının arttırılmasını savunuyorlar.
Gerçi aşı üretimi muhakkak bir birikim gerektiriyor. Global “güneyde” bu kapasiteye son yirmi yılda, Dünya Bankası ve IMF üzere memleketler arası finans kuruluşlarının da akıldaneliğiyle, “aşı ithal etmenin üretmekten daha karlı olduğu vb” münasebetlerle yatırım yapılmadı ve ortalarında Türkiye’nin de olduğu birçok ülke var olan aşı üretim tesislerini kapattı. Tekrar de uzmanlar gerekli yatırım ve “know-how ” transferiyle pek de az sayıda olmayan ülkede 10-12 ay üzere kısa sayılabilecek müddetlerde bu tesislerin kurulup üretime başlayabileceğini iddia ediyorlar. DSÖ alt ve orta gelir kümesindeki ülkelerde bu tesislerin kurulmasına mali ve teknik dayanak vermek için bir merkez de kurdu.
ÜRETİMİN YAYGINLAŞTIRILMASI İÇİN PATENT KALKMALI
Fakat aşı üreticisi birkaç şirketin ellerinde tuttukları fikri mülkiyet hakları, bu aşıların yaygın üretimi önündeki en kıymetli pürüz. Güney Afrika Cumhuriyeti ve Hindistan Dünya Ticaret Örgütüne başvurarak, aşılar dahil, Covid’in teşhis, tedavi ve önlenmesinde kullanılacak eserler için bu fikri mülkiyet haklarının, pandemi sonlanana kadar askıya alınmasını talep etmişlerdi. Bu talebin ABD-AB-Avustralya-İngiltere iştirakinin direnciyle karşılaştığını daha evvel yazmıştım.
Aslında milletlerarası fikri mülkiyet haklarını düzenleyen TRIPS isimli yönetmelikte, acil durumlarda bu hakların askıya alınabileceğine ait çok açık bir husus var. Bu yüzden kısaca “patent” denen bu hakkın, artık değilse, hangi acil durumda askıya alınacağı giderek daha yüksek sesle ve daha çok etraf tarafından sorulmaya başlandı.
İlaç şirketleri, patent kaldırılsa bile global “güneydeki” ülkelerin bu aşıları, gereken kalitede üretemeyecekleri propagandası ile işe başladılar. Bilim adamlığına hürmet duyduğumuz aşı mucitlerinin bile hiç de bilimsel olmayan bu tezleri tekrarladıklarını duyduk.
Şirketler “zaten üretemezler” argümanı fazla taraftar bulamayınca, işi “mRNA üzere değerli bir platformun ‘know-how’ı ortalığa saçılırsa Çin ve Rusya bu stratejik bilgiyi ele geçirirler” demeye kadar getirdiler. Lakin görünen o ki, Brezilya ve Hindistan’da yaşanan felaketler ve pandemiden daima birlikte çıkılmazsa, hiç kimsenin çıkamayacağı gerçeği yavaş yavaş zenginler kulübünün idarelerince de kavranmaya başlanmış. ABD idaresinin, ilaç şirketlerini öfkelendirmeyi göze alarak patent haklarının askıya alınması teklifini destekleyeceğini açıklaması bu manaya geliyor.
YAZININ TAMAMI
Gazete Duvar
