Gazeteci Nebiye Arı’nın hazırladığı ve 12 Aralık’ta korona virüsü salgını nedeniyle birinci gösterimini online yapan “Hem Müslüman Hem Feminist” belgeseli, Müslüman feministlerin Türkiye’deki seyahatini anlatıyor.

Project Zoom dayanağıyla hayata geçirilen proje kapsamındaki belgeselin takımında Necla Abide Ölçer, Mualla Gülnaz Kavuncu, Berrin Sönmez, Feyza Akınerdem, Selma Sevecen, Rumeysa Çamdereli, Zeynep Uçar, Derya Çok, Ayşe Yıldırım, Bahar Kılınç, Sıla Türköne ve Rumeysa Işık Kara yer alıyor.

Gazeteci Agit Akgöl ve sanat direktörü asistanı Mevlüde Ecem Öksüz’ün kameramanlığını yürüttüğü belgeselin direktörü Nebiye Arı’yla “Hem Müslüman Hem Feminist” belgeselini ve Müslüman feministleri konuştuk.

Belgeselden kısaca bahsedebilir misiniz? Proje nasıl şekillendi?

Açıkçası bir yıldır belgesel ya da haber dizisi olarak bu türlü bir şey yapmayı düşünüyordum. Ancak hem bir yandan çalışıyordum bir yandan da bunun için maddi imkânım yoktu. Sonra Project Zoom’un duyurusunu gördüm, kıssa anlatıcılarına ve gazetecilere bir fon, hibe veriyorlardı. Ben de tam istediğim şeyi bulduğumu düşündüm ve öylece oraya başvurmuş oldum.

Son yıllarda Türkiye’de İslami feminizmin yükselişinden bahsedebiliriz, çok görünür olmaya başladı. Ben de geldiğim mahalle ya da kendi hayat deneyimimden yola çıkarak Müslüman bayanların din içerisinde kendilerine bir çaba alanı oluşturduğunu ve eşitlik talebiyle birtakım şeyleri tekrar yorumlamaya giriştiklerini anlatmak istedim.

Aslında bu yeni bir şey değil, dünyada da var. Dünyada İslami feminizmin daha oturmuş tartışmaları, diğer ülkelerde Müslüman feministlerin oluşturduğu kümeler var. Türkiye’de de 90’larda birinci sefer kendisine Müslüman feminist diyen Konca Kuriş vardı. Ondan bugüne, 2010’lara hatta 2020’lere kadar çok bahsedemiyorduk ancak son vakitlerde kendisine Müslüman feminist diyen bayanların sayısı arttı. Ben de onların kıssasını anlatmaya çalıştım. Bu bir başlangıç öyküsü aslında, yani şu an yeni yeni oturan bir şey var. Oturmuş, büyük tartışmaların yaşandığı bir şeyden bahsedemeyiz İslami feminizmin Türkiye’deki seyahati açısından. Yeni yeni başlayan ve bu tartışmaların da vakitle daha çok oturacağı, tahminen ayrılıklara bile sebep olacağı bir şeyden bahsediyoruz. Bunun öyküsünü anlatmak istedim, bayanların kendi ağzından. Böylelikle başlamış olduk.

Nebiye Arı

Bu çalışma için nasıl bir fikirle yola çıktınız? Çekim süreci nasıldı?

Pandemi bizi biraz zorladı. Ben görüşmecilerin çekim alanlarını oluşturmalarını daha çok kendilerine bıraktım. Kendilerini nasıl rahat hissediyorlarsa ya da çekimi nerede yapmamızı isterlerse orada yapacağımızı belirttim. Biraz daha fazla vakit geçirmeyi hesaplıyorduk a ma pandemi bunun biraz önüne geçti. Tahminen toplamda üç saate yayılabilecek vakitler harcadık, kimisi için farklılaştı bu süreçler fakat pandeminin olması bizi biraz kısıtlamış oldu. Kendi sıhhatimiz açısından da kaygı ettiğimiz oldu zira pandeminin ağır ve yükselişte olduğu kentlere, Diyarbakır’a, Mersin’e, Ankara’ya gittik geldik.

Tüm çekimi telefonlarla yaptık. Pandemiden ötürü maskelerin olması biraz etkiledi. Belgeselin içinde de bir kısımda maskelerin olduğu görülüyor. Ancak bir yandan da tarihi bir şeydi, sonuçta var olan bir kriz var. O da belgeselin içinde bir biçimde görünmüş oldu.

Onun dışında, bayanların öykülerini farklı başka biliyordum, dinliyordum. Muhakkak, spesifik sorular üzerine hepsini birden dinlemenin benim başımda da ortak bir dünya oluşmasına, kıssanın tamamlayıcılığına yanlışsız giden bir yanı oldu. Tartışmaları karşı karşıya koyabileceğim bir iş olmuş oldu. Benim de öğrendiğim şeyler oldu bu çekim süreçlerinde. Açıkçası farklı düşündüğüm konular vardı, bayanları dinledikçe bunlar daha şekillenmiş, oturmuş oldu.

‘TÜRKİYE GÜNDEMİ BAYANLARI OLUMSUZ BİR YERDE TUTUYOR’

Sinemada birçok isim fikirlerini aktarıyor. Bu isimler neye nazaran seçildi, bayanlarla bu mevzuyu konuşmak nasıldı?

İslami feminizm alanında kelam üreten, aktivizm yapan ve isimleri bu alanda belirli olan bayanları tercih etmeye çalıştım. Kümeler özelinde de çalıştım. Bayana Şiddete Karşı Müslümanlar İnisiyatifi, birinci küme olarak İslami feminizm alanında çalışan, okumalar yapan gruptu. Daha sonra Reçel blog, İslami feminizm diye bastırarak söylemese de, çalışmaları, oradaki yazılar bayanların daha çok konuşmasına sebep oldu. Akabinde İslami feminizm üzerine teoriler yazdıkları yazılar da yayınlanmaya başladı; özel olanın birden fazla Müslüman bayanların hayatında kamuya açık bir halde konuşulmuyordu lakin Reçel blog bunu yapmış oldu. Bunların varlığının bu öyküde temel noktalar olduğunu, bu çalışmalarının bir yere götürdüğünü düşündüğüm için onlara yer vermek istedim. Havle Derneği de Türkiye’deki birinci Müslüman feminist dernek.

.

Türkiye’deki İslami feminist hareketin omurgasında daha çok gençler var, bunu da göz önünde bulundurmak gerekiyor. Fakat oraya gelene kadar onların yolunu açan, Konca Kuriş’ten bu yana, o tartışmaları yürüten Müslüman bayanlar kimlerdi? Bunun için de mesela Mualla Gülnaz Kavuncu’yu ve Berrin Sönmez’i tercih ettim. Onlar da birinci öykünün öncesini anlatan, o tartışmaların neden bugüne bu biçimde taşındığını gösteren öykünün tamamlayıcı unsurlarıydı.

Onun dışında bağımsız birkaç kişi de vardı. Emek Adalet Platformu’nun bayan kümesi vardı. Onların farkı da karma bir kümede bir bayan çabası vermeleri. Hem içeride hem dışarıda veriyorlar birebir çabayı ve İslami feminizm üzerinden bir şeyler üretmeye, çalışmaya devam ediyorlar. Bu hususta çaba eden öteki isimler de vardı aklımda fakat vakti uyduramadığımız için çekim yapamadık. Zira benim de üç aylık bir çekim müddetim vardı, o süreç içerisinde tüm çekimleri tamamlamam gerekiyordu. Ben tekrar de öykünün tamamını neredeyse anlatabilecek bir takım oluşturdum başımda, hatta o takım genişledi de.

Bu bayanları dinlemek çok heyecan verici bir şey. Her gittiğim yerde yalnızca görüşmecilerimle değil öbür bayanlarla da görüştüğüm oldu, evvelden tanıdığım ya da yeni tanıştığım. Onların da projeyi heyecan verici bulması beni teşvik etti. Bir de birinci sefer Müslüman bölümden bayanların uğraşına dair bir belgesel çekiliyor. Genelde daima tez yazılıyor, bu bayanlar da yazılan tezlerin hiçbirini görmüyor birden fazla vakit zira tez yazanlar geliyorlar, konuşmaları alıyorlar ve ondan sonra bir irtibat kurmuyorlar. Biz burada bir gösterim yaptık; bayanların bir kısmı geldi, onlara sorular soruldu, karşılık verdiler ve ortaya çıkan şeyi de gördüler. O bayanlarla konuştukça uğraş gücü ve umut hislerine kapıldım. Zira sıcak gündem, Türkiye gündemi bizi daima aşağı çeken, bayanların öldürülmesinin çetelesinin tutulduğu haberler yapılan bir gündem. Bu nitekim de çaba azmi veren ya da geleceğe dair umutla bakmamızı sağlayan bir şey değil. Bizi daima hisli olarak ve olumsuz bir yerde tutuyor. O yüzden bayanlarla konuştukça, onların gayret gücü bana da umut aşıladı ve öyküyü olumlu bir yere taşımış oldum.

‘MÜSLÜMAN FEMİNİSTLERİN İSLAMİ FEMİNİZME NEDEN GEREKSİNİM DUYDUKLARINI ANLATMAK İSTEDİM’

Siz izleyiciye ne anlatmak istediniz?

Müslüman bayanların kadın-erkek eşitlik uğraşı, toplumsal cinsiyet eşitliği gayreti vermelerinin nasıl bir şey olduğu, hayatlarında nereye tekabül ettiği, İslami feminizmi nasıl anlamlandırdıkları, neden gereksinim duyduklarını anlatmak istedim.

Herkesin hem Müslüman hem feminist olamaz dediği ve bunun Müslüman feministlerin sayısından çok olduğu bir devirde “Müslüman feministler ne diyor?”, bunu sormak, karşılığını almak, onların kendilerine nasıl bir yol çizdiklerini görmek gerekiyordu. Bu türlü bir maksadım vardı ve Türkiye’de İslami feminizmin öyküsünü anlatacağım diye yola çıktım.

Bayanlar bir yandan Türkiye’de yaşayıp bir yandan da din üstüne baskılanıyorlar. Tüm bayanlar din üzerinden baskılanıyor şu anda fakat Müslüman bayanlar ona inandıkları için daha fazla baskılanıyor. Birçok bayan kendisini sorguluyor o manada, “madem inandığım şey bu türlü bir şey söylüyor o vakit ben yanlışım” diye ya da “o vakit inandığım şey yanlış” diye düşünüyorlar. İki türlü de içinden çıkılamaz bir his durumuna kavuşuyorlar ve ben bu sorgulamaları yaşayan Müslüman genç bayanların, en azından yanıt arayan öbür insanların neler düşündüğünü görmelerini istedim. Onlar için de bir umut ya da bir çıkış yolu gösterebileceğime inandım. Gösterimlerde gelen yorumlardan da anladığım kadarıyla az da olsa muvaffakiyete ulaştım. Zira Müslüman genç bayanlar gelip hem fikirlerini hem de belgeselden duydukları heyecanı paylaştılar.

.

Gelen reaksiyonlar nasıldı, olumsuz dönüşler oldu mu?

Belgeseli daha hiç yayınlamadan Twitter’dan bir troll saldırısı oldu. Baya 1-2 gün uğraştırmışlardı beni. Çok fazla olumsuz yorum yapan olmuştu. ‘Hem Müslüman hem feminist olmaz grubu’ diyeyim, onlar daima olumsuz yorum yapmıştı. Tahminen belgeseli izlemedikleri için, tahminen de görmezden geldikleri için.

Küçük küçük teknik aksaklıklar bağlamında olumsuz yorum yapanlar oldu. Gösterimlerde, neden Müslüman feminist erkek yok diye isyan edenler de oldu. Birtakım erkek izleyiciler mesela sıkılmış, o denli yorumlar geldi.

Çok kısaydı bu hakikaten tam anlaşılamıyordu diyenler vardı. Ben yalnızca bir kıssa anlattım ancak onun içinde bir sürü diğer öykü de var. Zira bu belgeselin önünü de çekmek gerekir. Türkiye’de Müslüman bayan hareketini anlatan bir belgesel de çekmek istiyorum fakat oradaki bayanların hepsini, İslami feminizm dairesi altında anlatamayacağım için öteki belgeselde anlatmam lazım. Ya da başörtüsü sorunu, daha iyi bir belgesele çekilip her tarafıyla daha detaylı bir formda konuşulabilir ancak bu belgeselde onu o kadar detaylı anlatamazdım zira anlatacağımız bahis sapmış olurdu. Husus içinde ufak ufak değindiğim fakat çok da açmadığım noktalar vardı, bunun sebebi de hususun İslami feminizm olması ve onun altında bu başlıkların konuşulması. Onunla kontaklı fakat her tarafıyla de işlenemeyecek kadar geniş hususlar.

Bu olumsuz yorumların yanında o kadar fazla olumlu yorum vardı ki onlar beni bu işe devam etme yolunda biraz daha heveslendirdiler.

Gösterimler devam edecek mi?

Milletlerarası şenliklere başvurmak biraz maliyetli. Yani ben fondan ona dair bir bütçe ayırmamıştım. Tahminen de bu türlü bir başlıkla kabul etmeyeceklerdi, bilmiyorum. Onun için memleketler arası şenliklere katılmak şu an için değerli geliyor. Lakin Patreon’da da bir şey oluşturdum, oradan takviye gelirse milletlerarası şenliklere de göndermeye çalışacağım. Fakat şu an ulusal şenliklere, olabilenlere açık olanlara başvurmaya çalışıyorum. Aslında o sebeple belgeseli şu an herkese açık biçimde yayınlayamıyorum.

Bunların dışında şu an planladığım bir gösterim yok, üç tane gösterim yaptım. Çok istek olursa dördüncüyü de yaparım alışılmış. Belgeselin daha fazla şahsa ulaşması için ne gerekiyorsa onu yapmaya devam edeceğim.

‘KADINLARA ALLAH MI YOKSA ERKEKLER Mİ DAHA ÇOK YÜKÜMLÜLÜK YÜKLÜYOR?’

Müslüman feminist tarifine neden muhtaçlık duyuluyor pekala? Müslüman feministler nasıl ilerleyecekler?

Belgeselde bayanlar bunu çok kolay bir formda anlattılar. Ben de onların yanıtları üzerinden bir şeyler söyleyebilirim. Mesela Selma Tatlı, “Sonuçta bu mevzuda erkeklerle uğraş ediyoruz ve bir cami hocasına gittiğimde ben ona seküler femizmin lisanından ‘ataerkil bir biçimde konuşuyorsun, senin eril lisanın bu türlü yapıyor’ desem ne anlayacak bu lisandan, yani ben ona nasıl anlatabilirim. Benim ona Müslümanlık lisanından bir şeyler anlatmam gerekiyor. Onun için de ben bu lisanın içerisinden bir şeyler üretmek zorundayım” diyor. Fakat bu alışılmış İslami feminizme gereksinim duyulan kısımda ikincil bir şey. Lakin bayanlara anlatırken de tıpkı lisanı kullanmak gerekiyor bir yandan.

Seküler feminist kümelerde, inandığı dine dair rastgele bir sorgulama yok, yani dine inanıp inanmama problemi orada ayrıyeten tartışılacak ya da tartışılamayacak öteki bir problemdir. Oradaki feminist kümelerin o denli bir gündemi yok. Müslüman feministler, inandıkları şeyler içerisinden dinler, peygamberler şunu demiş diyerek sorgulanıyor. Belgeselde Derya Çok’un dediği üzere “Bir de biz okuyalım, ne diyor bu beşerler, ne diyor Kuran, bizim inandığımız din ne diyor? Bunu bize daima erkekler anlatıyor, biz artık erkeklerin anlatmasını istemiyoruz. Kendimiz bunu nasıl anlıyoruz onu görmek istiyoruz”. Bunun için muhtaçlık duyuluyor zira din, peygamberin vefatından beri erkekler eliyle şekillenmiş ve erkekler eliyle de devam ettirilmiş yorumlardan oluşuyor. Din, tek başına da bu türlü apaçık, berrak, yorumlardan uzak bir şey değil. Yorumlanarak şekillenen bir şey. Önümüzde de bin 400 bin 500 yıllık bir dini yorum var. Aslında bayanların dediği şey buydu: Bir din var, bir din yorumu var. Bir kısmı bu türlü inanıyor ve o dinin erkeklerce yorumlanması bizim hayatlarımızı zorlaştırıyor.

.

Şu an bize dayatılan asla bayanların kanılarına ve deneyimlerine yer vermeyen bir dini yorum. O vakit biz kendi deneyimlerimiz ve kanılarımız ışığında bir din yorumuna inanmak istiyoruz. Alışılmış bunu öylece alıp yapmıyorlar, bu bayanlar dinle ilgili okumalar, araştırmalar yapan beşerler. En başından bir şey de üretmiyorlar, var olan bir sürü yorum var ve o yorumlardan bayanların lehine olanları alıp onlarla devam etmek isteyebiliyorlar. Kimileri bu yorumlara, o teorik tartışmalara da girmiyor, bir yandan Müslümanım bir yandan da feministim diyor. Ben iki kimliğimle de birlikte hayatıma devam etmek istiyorum, bunun için buna gereksinimim var diyor. Başörtüsünü gördükleri vakit sen feminist olamazsın diyen ya da feministliğini görüp de sen o vakit Müslüman olamazsın diyen insanlara karşı ikisini birden kullandığı da oluyor. Belgeseli izleyen herkes az çok bu çeşitliliği görecek.

Günlük hayatta bayanların ömrünü zorlaştıran bir din yorumu var onların karşısında. Ve bu bayanlar “Biz evlenirken de, boşanırken de buna tabiiyiz” diyorlar. Mesela belgeselde, “Televizyondaki hocalar neredeyse çocuk yaparken hangi konumda olmamız gerektiğini bile belirliyor” deniliyor. Yani daima onların belirlediği bir hayatı yaşamaktansa biz kendi hayatımızı nasıl yaşamamız gerekiyor onu düşünüyoruz, onun üzerine teoriler üretiyoruz. Rümeysa Çamdereli belgeselde “Yeni gerçek bu demiyoruz” diyordu. Yani evet bir şeyler araştırıyoruz, bir şeyler buluyoruz, bizim yolumuz bu diyoruz.

Bayanlar, erkeklerin aslında Tanrı’dan daha çok şey istediğini ve bunun onların hayatını çekilmez kıldığını söylüyor. Zeynep Uçer belgeselde, “Allah mı yoksa erkekler mi bayana daha çok yükümlülük yüklüyor?” diyordu. Alışılmış ki de erkekler daha fazlasını yüklüyor. Bu bir Rablik aslında. Tanrı’dan bile daha yasakçı, daha hal çizen. Ancak bayanlar hayatlarına pürüz olan bu durumu reddediyor zira ve hayatlarını daha özgür, daha huzurlu yaşamak istiyorlar. Daima fıtrat dedikleri şey var ya demek ki fıtratlarına uymuyor bu. Onun için bu çabayı veriyorlar.

Bunu olağan feminist tartışmalar içinde devam ettiremedikleri için ayrıyeten tartışma muhtaçlığı duyuyorlar lakin bu feminizmden uzaklaşmalarını sağlamıyor, bilakis kendilerini feminist cephenin içinde görüyorlar. Bu ayrıyeten isimlendirme, tanımlama feminizmi bölmek yerine güçlendirir.

‘FEMİNİZM DAHA YASAL BİR TARİF HALİNE GELDİ’

Bilhassa günümüzde feminist sözüne ya da feminizm kavramına büyük bir önyargı var. “Kadın erkek eşitliğini savunuyorum lakin kendime feminist diyemem” diyen büyük bir kesim de var. Sizce neden?

Feminizmin her şeyini bilmeyebiliyor beşerler. Feminizm tahminen yalnızca bir isim olarak var fakat altı dolu değil herkes için. Kulaktan dolma bilgileri olabiliyor ya da şuurlu bir halde tasvip etmedikleri bir şeyi olabiliyor. Birçok sorunda tartışmacı olarak karşıda duran da olabilir ancak bir yandan feminizmin şeytanlaştırılmasının getirdiği bir şeyle ona karşı önyargılı olan.

Feminizme önyargılı olan bir kitle var evet ancak bence Türkiye’de aslında daha çok kabullenme var diye de düşünüyorum. Feminizm dünyada hayli yükselişte. Türkiye’de de birebir halde pek çok etraf açısından kabul edilebilir bir yerde artık. Müslüman bayanlar da evvelden feminizm kavramını kullanmıyorlardı fakat artık daha çok kullanmaya başladılar. Feminizm daha legal bir tarif haline geldi.

Müslüman bir mahallede kendine feminist demenin feminizmin biraz ‘şeytanlaştırma’ sözü olduğu için zorlukları oluyor, bunun için bayanların bunu söylememeyi tercih ettikleri oluyor. Bunun da tesiri var üzere geliyor bana. Büyük medya kuruluşlarında, televizyonlarda ya da vaazlara çıkan hocalar üzere kelamı geniş kitlelere ulaşan bireylerin olumsuz yargıları da toplumu etkiliyor.

Lakin bayanların toplumsal medya ile olsun, öbür alanlarda olsun kelamları şu anda feminizmin yükselmesine, o önyargıların da azalmasına sebep oluyor.

Hazırladığınız yeni bir proje var mı?

Gereken fonlara ulaşmak mümkün olursa yapmak istediğim şeyler var. Bu belgeselin tamamlayıcısı olarak, Türkiye’de Müslüman bayan hareketi üzerine bir belgesel çekmek istiyorum. Onun dışında mümkün olursa trans bireylerin feminizmine dair bir belgesel de çekmek istiyorum. Bayanların toplumsal medyadaki adalet arayışlarını daha kapsamlı değerlendirebilecek bir çalışma yapmak istiyorum. Yani aklımda çalışmalar var. Bunun için proje yazmaya çalışıyorum lakin bir yandan para kazanmamız da lazım. Küçük bir dizi hayalim de var gerçekleşebilirse. Başörtülü bir çocuk üzerinden başörtü problemini, Türkiye’deki bayanların çektiği şeyleri, hem bugüne hem de başörtüsü yasağının olduğu periyoda değinerek anlatmak istiyorum. Lakin bunlar için hem vakit hem de para gerekiyor.

Gazete Duvar